آیا حی علی خیر العمل جزو اذان بود؟

مسلمانان در وجود و عدم وجود عبارت حي علي خير العمل در اذان اختلاف نظر دارند. عده اي آن را بعد از عبارت حي علي الفلاح وارد دانسته، و عده اي ديگر، در اذان خود، اين عبارت را نمي آورند. هر دو نظريه، نظرش را منسوب به فعل پيامبر اکرم (ص) مي کند! با توجه روايات فراواني که از اهل بيت (ع) در اين باره رسيده است، در ميان فقهاي شيعه اجماع حاصل شده که حي علي خير العمل از اجزاي اذان است. علاوه بر اين؛ روايات متعددي در منابع اهل سنت وجود دارد که در آنها به جزئيت حي علي خير العمل در اذان، تصريح شده است. اين روايات را برخي از صحابه نقل کرده اند که روايات آنان عموماً مورد قبول اهل سنت است. پاسخ تفصيلي امروزه مسلمانان در وجود و عدم وجود عبارت حي علي خير العمل در اذان اختلاف نظر دارند. عده اي آن را بعد از عبارت حي علي الفلاح وارد دانسته، و عده اي ديگر، در اذان خود، اين عبارت را نمي آورند. هر دو نظريه، نظرش را منسوب به فعل پيامبر اکرم (ص) مي کند! روايات اهل بيت(ع) در صدد اثبات اين مطلب است که حي علي خير العمل جزو اذان است و بايد گفته شود. از جمله اين روايات مي توان به روايت کُليب اسدي،[1] و روايت عبد الله به سنان،[2] از امام صادق(ع) اشاره کرد. لذا با توجه روايات فراواني که از اهل بيت (ع) در اين باره رسيده، در ميان فقهاي شيعه اجماع[3] حاصل شده است که حي علي خير العمل از اجزاي اذان است. لذا درباره روايات اهل بيت(ع) و آراي فقها به علت وضوحي که در اين موضوع وجود دارد، بيش از اين ادامه نداده و به موضوع حي علي خير العمل در اذان اهل سنت اشاره مي کنيم. جزئيت حي علي خير العمل در اذان اهل سنت روايات متعددي در منابع اهل سنت وجود دارد که در آنها به جزئيت حي علي خير العمل تصريح شده است. اين روايات را برخي از صحابه نقل کرده اند که روايات آنان عموماً مورد قبول اهل سنت است. الف. عبد الله بن عمر: از نافع چنين روايت شده است که عبد الله بن عمر چه بسا بعد از حي علي الفلاح در اذانش عبارت حي علي خير العمل را اضافه مي کرد.[4] ب. سهل بن حنيف: بيهقي نقل مي کند که گفتن حي علي خير العمل از ابو اُمامه، سهل بن حنيف، نيز روايت شده است.[5] ج. بلال حبشي: در روايتي از بلال نقل شده است که وي در اذان خود، عبارت حي علي خير العمل را مي آورد، البته در ادامه اين حديث چنين آمده است که پيامبر(ص) بعد از مدتي به او فرمودند که به جاي آن، عبارت الصلاة خير من النوم را بياورد.[6] قسمت دوم اين روايت، مورد اشکال است؛ زيرا به تصريح عده زيادي از علماي اهل سنت، الصلاة خير من النوم، بعد از وفات پيامبر اسلام(ص) به اذان اضافه شده است. مالک بن انس از بزرگان اهل سنت و پيشواي مذهب مالکي در کتابش مي گويد: به ما اين چنين رسيده است که مؤذن خليفه دوم، روزي براي اذان صبح آمده بود که خليفه را در خواب ديد، لذا در بين اذان اين جمله را گفت که الصلاة خير من النوم؛ نماز از خواب بهتر است ، خليفه که بيدار شد به او امر کرد تا اين جمله را به اذان صبح اضافه کند.[7] در نسخه اي از کتاب مالک بن انس که شخصي به نام محمد بن حسن آن را روايت کرده است بعد از بيان روايتي در باب اذان، چنين تعليقي آمده است که: عبارت الصلاة خير من النوم ، بايد بعد از اتمام اذان گفته شود و شايسته نيست که آنچه در اذان وجود ندارد، در آن اضافه شود.[8] البته، در برخي ديگر از روايات اهل سنت که کيفيت اذان در آن بيان شده است، ذکري از حي علي خير العمل نيامده است، ولي قطعاً در رواياتي هم اين عبارت بيان شده است، در حالي که در روايات شيعه که در صدد بيان کيفيت اذان است، عبارت حي علي خير العمل هميشه بيان شده است. علت حذف حي علي خير العمل از اذان قوشجي حنفي در شرح تجريد مي گويد: عمر بن خطاب در خطبه اي به مردم گفت: اي مردم! سه چيز در زمان رسول خدا(ص) بوده ولي من از آنها نهي کرده و حرام مي کنم و هر کس انجام دهد او را عقاب مي کنم؛ اول: متعه زنان، دوم: حج تمتع و سوم: گفتن حي علي خير العمل در اذان.[9] براي علت حذف حي علي خير العمل دو نظريه مطرح شده است، نظريه اول که عموماً توسط اهل سنت و در توجيه اين فعل خليفه دوم بيان مي شود. و نظريه دوم که در برخي از روايات اهل بيت(ع) وارد شده است. فضل بن شاذان از ابن ابي عمير نقل مي کند که از امام کاظم(ع) پرسيد: به چه علت حي علي خير العمل از اذان حذف شد؟ حضرت فرمودند: علت ظاهري آن را مي خواهي بداني يا علت واقعي و باطني اش را؟ عرض کرد: هر دو را. امام فرمود: علت ظاهري اش آن است که مردم با تمسک به آن از جهاد سر باز نزنند و نگويند بهترين عمل نماز است؛ پس جهاد نروند. اما علت حقيقي آن است که چون بهترين عمل ولايت است، کسي که اين عبارت را از اذان حذف کرده است، خواسته تا مردم به سوي آن کشيده نشده و دعوت نشوند.[10] بنابراين، با توجه به روايات اهل بيت(ع) و عمل برخي از اصحاب که رواياتشان به ما رسيده است، مي توان چنين نتيجه گرفت که عبارت حي علي خير العمل در اذان بوده، ولي بعدها توسط خليفه دوم حذف شده است. [1] صدوق، محمد بن علي، من لا يحضره الفقيه، ج‏1، ص290، دفتر انتشارات اسلامي، قم، 1413ق. [2] طوسي، محمد بن حسن،تهذيب الأحکام (تحقيق خرسان)، ج‏2، ص 59، دار الکتب الاسلاميه، تهران، 1407ق. [3] شريف مرتضي، علي بن حسين، الانتصار في انفرادات الإمامية، ص 137، دفتر انتشارات اسلامي، قم، 1415ق. [4]سنن بيهقي، ج 1، ص 424، المکتبة الشاملة. در اين صفحه چندين روايت از عبدالله بن عمر نقل شده است که عبارت حي علي خير العمل را در اذان مي آورده است. همچنين نک: الموطأ، ج 1، ص 163، ح 92، المکتبة الشاملة. [5]سنن بيهقي، ج 1، ص 424. [6]همان، ص 425. [7]الموطأ، ج 1، ص 161، ح 91. [8]همان، ص 163، ح 92. [9]براي اطلاع از ديدگاه قوشجي در اين موضوع، ر.ک: حسيني شيرازي، محمد، القول السديد في شرح التجريد، ص 360، دار الايمان، قم، 1410ق. [10] صدوق، محمد بن علي، علل الشرائع، ج ‏2، ص 368، انتشارات داوري، قم، 1385ش. در توجيه اين روايت مي توان گفت: چه بسا اين مطلب که بهترين عمل، ولايت است در ميان مردم مشهور بوده، لذا حذف شده، يا اين که در سال هاي بعد براي مردم چنين سوالي پيش ايد که بهترين عمل چيست؟ اگر نماز بهترين عمل است چرا به جهاد مي رويم يا ديگر واجبات و مستحبات مانند انفاق و صدقه را انجام دهيم؟ چنين سوالاتي مي تواند مردم را به پرسش از اهل بيت(ع) وادار کند و حتماً جوابي که از اين پرسش ها مي گيرند مطابق ميل دستگاه هاي حکومتي نبوده است.