بهشت و جهنم چه شکلی هستند؟

به نام خدا
پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با مركز ملي پاسخگويي به سوالات ديني

درک حقیقت زندگی عالم آخرت عالم از برزخ و قیامت برای ما انسان ها که در عالمي مادي زندگي كرده و هنوز آن عالم را تجربه نكرده ايم ، امري بسیار دشوار بلکه غیر ممکن است. در نتیجه برای شناخت و اطلاع یافتن از ویژگی های عالم بعد از مرگ جز از طریق وحی و اخبار اهل البیت (ع) راهی نداريم . در قرآن و اخبار نیز در این خصوص به تفصیل سخن به میان نیامده، بلکه به صورت اجمالی، موضوعاتی مطرح شده است، چون آگاهی از خصوصیات و جزئیات آن، تأثیر زیادی بر مسایل اعتقادی و عملکرد انسان نمی گذارد.
اصولا به دلیل تفاوت ماهیت این دو عالم تبیین حقایق و امور عینی در عالم آخرت برای اهل دنیا بسیار دشوار و تا حدودی بی نتیجه است و در نتیجه رقیق کردن آن حقایق و توصیف آن ها درقالب امور محسوس و مادی دنیایی تنها چاره کار است و چه بسا توصیفات قرآن و روایات نیز بهره مند از همین اصل باشد .
به عنوان مثال وقتی قرآن کریم از میوه های گوناگون بهشتی سخن می گوید، حسب ظاهر مرادش این است که به آدمیان می فهماند همین مواهب و نعمت هایی که در دنیا از آن ها استفاده می کنید ،به صورت کامل تر و لذیذتر و مطبوع‌تر در بهشت وجود دارد، از این رو به همین مساله تصریح فرمود که :
«و بشر الذین امنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات تجری من تحتها الانهار کلما رزقوا منها من ثمره رزقا قالوا هذا الذی رزقنا من قبل و اتوا به متشابها؛ (1) ای پیامبر! کسانی را که ایمان آوردند و نیکوکاری پیشه کردند ،مژده ده، که جایگاه آن ها باغ‌هایی است که از زیر درختان آن نهرهایی جاری است، چون از میوه های گوناگون آن بهره‌مند شوند، گویند: این همان میوه‌هایی است که پیش از این در دنیا ما را نصیب بود، و مانند آن به آنان داده شود».
اگر مراد شما از تمثیلی بودن بیان آیات و روایات چنین حقیقتی است، باید گفت که بله توصیف نعمت های بهشتی یا عذاب های جهنم نوعی تشابه و تنظیر است یا به تعبیر شما تمثیلی است یعنی حقیقت نعمت های بهشتی و عذابهای جهنمی فراتر از این توصیفات مادی است.
اما اگر مرادتان ،تمثیلی در مقابل عینی و واقعی است، یعنی منظور از تمثیلی بودن، واقعی نبودن باشد، باید گفت: در قرآن کریم، نزدیک به 300 آیه به توصیف بهشت اختصاص یافته، قرآن کریم به گونه ای درباره بهشت سخن گفته که هرگز شائبه تمثیلی بودن بهشت مطرح نخواهد بود، زیرا قرآن کریم نعمت‌های بهشتی را به طور کلی به دو نوع جسمانی و روحانی تقسیم کرده که هر کدام ناظر به عینی بودن آن نعمت‌هاست و نه تمثیلی بودنش. از توصیف نعمت‌های بهشتی به روشنی معلوم می شود که قرآن کریم بهشت و نعمت‌های آن را حقیقت عینی می‌داند که دو نوع نعمت مادی و معنوی در آن وجود دارد . بهشتیان از لذت های مادی و معنوی آن برخوردارند .
به همین نسبت حجم بالایی از آیات قرآن نیز به کم و کیف عذاب اهل جهنم اشاره دارد و هرچند می توان درک کرد که حقیقت خارجی این نعمت ها و عذاب ها با آنچه به طور اجمالی در قرآن بیان می شود فاصله دارد و حقیقت عینی به مراتب عظیم تر از آنچه در قالب الفاظ بیان شده است می باشد، اما واقعیت امر چیزی نیست که بتوان آن را مغایر با این توصیفات مشخص دانست.
آدمی در آخرت با وجود ،جسمانی و روحانی حضور می‌یابد . حیات اخروی او حیاتی دو بعدی است. مبنای انسان شناختی این سخن آن است که انسان موجود دو ساحتی است که از دو بعد جسمانی و روحانی فراهم آمده ،به گونه‌ای که هر دو در حقیقت او دخیل‌اند. چنین نیست که یکی عارضی و دیگری اصیل باشد، بلکه دو ساحت وجود انسان در ذات او دخیل است. حضور حقیقت هر فرد در سرای آخرت ضروری است، چرا که در غیر این صورت حیات ابدی و پاداش و کیفر عملکرد آدمی تامین نخواهد شد. (2)
از این بیان نیز به دست می‌آید که هرگز با تمثیلی بودن مواهب بهشتی یا عذاب های جهنم ، حیات ابدی انسان که یک واقعیت عینی و خارجی است تامین نمی‌گردد، زیرا حیات عینی و واقعی نیازمند محل زندگی عینی و واقعی است .نمی‌توان حیات اخروی را عینی و واقعی دانست، ولی مثلا مواهب بهشتی تمثیلی تلقی کرد.
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره (2) آیه 25.
2. محمد تقی مصباح یزدی. آموزش عقاید شرکت چاپ و نشر بین الملل ، ج 2، ص 256.