به مناسبت دهه کرامت و ولادت حضرت معصومه(سلام الله علیها) شناخت اجمالی از زندگی و ویژگیهای آن بانو و دلیل ازدواج نکردنشان تقدیم می گردد.

نام شریف آن بزرگوار فاطمه و القاب ایشان معصومه و فاطمه کبرى است. پدر گرامیش حضرت موسى بن جعفر (علیهما السلام) و مادر ارجمندش نجمه خاتون مادر حضرت رضا (علیه السلام) است.
حضرت اول ذى القعده سال 173هـ.ق در مدینه منوره به دنیا آمدند و در 28 سالگى در روز دهم(1) یا دوازدهم (2) ربیع الثانى سال 201هـ.ق در شهر قم از دنیا رفتند. در سال 200هـ.ق و یک سال پس از سفر تبعیدگونه حضرت رضا (علیه السلام) به شهر « مرو» حضرت فاطمه معصومه همراه عده اى از برادران و محارم خود براى دیدار امام عصر و برادر(امام رضا) راهى دیار غربت شد. در طول راه به شهر ساوه رسیدند، ولى از آن جا که در آن زمان مردم ساوه از مخالفان اهل بیت بودند، با ماموران حکومتى همراهى نموده و با همراهان حضرت وارد نبرد و جنگ شدند. عده اى از همراهان حضرت در این حادثه غم انگیز کشته شدند.(3) سپس حضرت به طرف قم حرکت نمود. بزرگان قم وقتى از این خبر مسرت بخش مطلع شدند ،به استقبال آن حضرت شتافتند . در حالى که موسى بن خزرج بزرگ خاندان اشعرى زمام شتر حضرت را به دوش مى کشید؛ ایشان در میان شور و احساسات مردم قم وارد آن شهر شد . به منزل شخصى موسى بن خزرج رفت. (4) فاطمه معصومه (سلام الله علیها)هفده روز در قم به سر برد . در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود . واپسین روزهاى عمر پربرکت خویش را با خضوع و خشوع در برابر ذات پاک الهى به پایان رساند. سرانجام بعد از هفده روز دار فانی را وداع نمود و به دیار حق شتافت.
در باره علت مریضى نا به­ هنگام و مرگ زودرس حضرت گفته شده است: زنى در شهر ساوه ایشان را مسموم نمود . این مطلب با توجه به درگیرى دشمنان اهل بیت با همراهان حضرت و شهادت عده اى از آن ها در ساوه و جو نامساعد آن شهر و حرکت نا ب­هنگام حضرت معصومه در حال مریضى به سوى شهر قم، مطلبى قابل قبول مى باشد. (5) بعد از وفات حضرت را غسل دادند و کفن نمودند .سپس در قبرستان بابلان تشییع و دفن کردند.

در مورد علت عدم ازدواج ایشان نظریات مختلفی گفته شده است، بدین شرح:
1. در تاریخ یعقوبی آمده است که حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام) وصیت کرده بود که دخترانش شوهر نکنند . برای همین هیچ یک از دختران حضرت شوهر نکردند، جز یکی از دخترانش به نام «ام سلمه» که در مصر به همسری قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد در آمد. این ازدواج بدین جهت بود که قاسم می‌خواست با او محرم شود و او را به حج ببرد.(6)
این نظریه را نمی‌توان پذیرفت، چون اوّلاً این وصیت بر خلاف سنّت و روش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است که تأکید بر ازدواج داشتند. ازدواج در اسلام، امری مستحب و در بعضی مواقع، واجب است و این موضوع نمی‌توانست از دید امام موسی کاظم(علیه السلام) نادیده گرفته شود، مگر این که موضوع خطیری در میان باشد که در تاریخ ذکری از آن نشده است.
دوم: این موضوع با نقل دیگری از امام سازگار نیست، در اصول کافی آمده است که حضرت امام موسی بن جعفر تولیت ازدواج دخترانش را به پسرش حضرت امام رضا(علیه السلام) واگذار کرد و فرمود :
«اگر علی خواست آنان را شوهر می‌دهد . اگر نخواست شوهر نمی‌دهد. جز پسرم علی هیچ کس حق ندارد دخترانم را شوهر بدهد . نه برادران دیگرشان، نه عموهای شان و نه سلطان وقت هیچ کدام حق ندارند در امر ازدواج دخترانم دخالت کنند». (7) بر اساس این روایت، نمی‌توان گفت که امام موسی بن جعفر(علیه السلام) وصیت به عدم ازدواج کرده، بلکه وصیت کرده که امر ازدواج دخترانش به امام رضا (علیه السلام) مربوط است و دیگران حق دخالت ندارند. شاید از این نقل برداشت شده که امام به عدم ازدواج دختران خود وصیت کرده است.
2. از دیدگاه برخی، خفقان شدید هارون ­الرشید باعث شد که دختران امام موسی بن جعفر(علیهماالسلام) نتوانند ازدواج کنند. در عصر هارون خفقان و استبداد و ستم به جایی رسیده بود که کسی جرأت نداشت به خانه امام موسی بن جعفر رفت و آمد کند . اگر کسی نتواند به خانه امام رفت و آمد داشته باشد، به طور یقین نمی‌تواند خیال دامادی حضرت را در سر بپروراند. (8)
3. به نظر برخی، علت عدم ازدواج، نبودن همتا و کفو است . اگر آنان همتا می‌یافتند، ازدواج می‌کردند.

جهت مزید اطلاع بین میشود تعداد امامزادگان شایسته تعظیم و تجلیل در «دار الایمان قم‏»که بر فراز قبور مطهرشان گنبد و سایبان هست ‏به چهارصد نفرمی ‏رسد.در میان این چهار صد اختر تابناکى که در آسمان قم نورافشانی می کنند، ماه تابانى که همه آنها را تحت الشعاع انوار درخشان ‏خود قرار داده، تربت پاک شفیعه محشر، کریمه اهل‏بیت ‏پیمبر(علیهم السلام)، دخت گرامى موسى بن جعفر، حضرت معصومه (سلام الله عیلها) می ‏باشد.
پژوهشگر معاصر، علامه بزرگوار، حاج محمدتقى تسترى، مولف قاموس ‏الرجال می ‏نویسد: «درمیان فرزندان امام کاظم(علیه السلام) با آن همه کثرتشان بعد از امام‏ رضا(علیه السلام)، کسى هم سنگ حضرت معصومه(سلام الله علیها) نمی باشد. » محدث گرانقدرحاج شیخ عباس قمى به هنگام بحث از دختران حضرت موسى بن ‏جعفر(علیه السلام)، می ‏نویسد: «برحسب آنچه به مارسیده، افضل آنها سیده جلیله معظمه، فاطمه‏ بنت امام موسى(علیهما السلام)، معروف به حضرت معصومه(سلام الله علیها) است.» بررسی ‏شخصیت ‏برجسته و فضایل گسترده حضرت معصومه(سلام الله علیها) در این متن نمی ‏گنجد. در این نوشتار مختصراً به برخى از ویژگی هاى آن خاتون دوسرا اشاره می ‏کنیم:

1- شفاعت گسترده
بالاترین جایگاه شفاعت، از آن رسول گرامى اسلام است که در قرآن‏ کریم از آن به «مقام محمود» تعبیر شده است. و گستردگى آن باجمله بلند: (ولسوف یعطیک ربک فترضى) بیان گردیده است. همانا دو تن ازبانوان خاندان رسول مکرم شفاعت گسترده ‏اى دارند که بسیار وسیع ‏و جهان شمول است و می ‏تواند همه اهالى محشر را فراگیرد:
1- خاتون محشر، صدیقه اطهر، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله ‏علیها).
2- شفیعه روزجزا، حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها).
در مورد شفاعت گسترده حضرت زهرا سلام الله علیها همین بس که‏ شفاعت، مهریه آن حضرت است و به هنگام ازدواج پیک وحى طاقه ‏ابریشمى از جانب پروردگار آورد که در آن، جمله «خداوند مهریه‏ فاطمه زهرا(علیهاالسلام) را شفاعت گنهکاران از امت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داد.» با کلک تقدیر نقش بسته بود.
این حدیث از طریق اهل سنت نیز آمده است.
بعد از فاطمه زهرا (سلام الله علیها) از جهت گستردگى شفاعت،هیچ کس و حد اقل هیچ بانویى به شفیعه محشر، حضرت معصومه ‏دخت موسى بن جعفر (سلام الله علیهم) نمی رسد، که امام به حق‏ ناطق، حضرت جعفر صادق(علیه السلام) در این رابطه می ‏فرماید: «تدخل بشفاعتها شیعتناالجنه باجمعهم‏»: «با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت مى‏شوند.»

2- عصمت
بر اساس روایتى که مرحوم سپهر در «ناسخ‏» از امام رضا(علیه السلام)روایت کرده، لقب «معصومه‏» را به حضرت معصومه، امام هشتم ‏اعطا کرده‏ اند. طبق این روایت امام رضا(علیه السلام) فرمود: «من زار المعصومه بقم کمن زارنى‏» «هرکس حضرت معصومه را درقم زیارت کند، همانند کسى است که مرا زیارت کرده باشد.» این‏ روایت را مرحوم محلاتى نیز به همین تعبیر نقل کرده است.با توجه به این که عصمت‏ به چهارده معصوم(علیهم السلام) منحصرنیست، بلکه همه پیامبران، امامان و فرشتگان معصوم هستند.و علت اشتهار حضرت رسول اکرم، فاطمه زهرا و امامان(علیهم‏ السلام) به «چهارده معصوم‏» آن است که آنها علاوه بر مصونیت ازگناهان صغیره و کبیره، از «ترک اولى‏» نیز که منافات با عصمت ‏ندارد، پاک و مبرا بودند.
مرحوم مقرم در کتابهاى ارزشمند: «العباس‏» و «على الاکبر» دلائل عصمت‏ حضرت ابوالفضل و حضرت ‏علی ‏اکبر(علیهماالسلام) را بر شمرده‏ است. و مرحوم نقدى در کتاب‏«زینب الکبرى‏» از عصمت‏ حضرت زینب (سلام الله علیها) سخن‏ گفته است. و مولف «کریمه اهلبیت‏» شواهد عصمت‏ حضرت معصومه(سلام الله علیها)را بازگو نموده است.
و با توجه به این که حضرت معصومه(سلام الله علیها) نام شریفشان «فاطمه‏»است و در حال حیات به «معصومه‏» ملقب نبودند، تعبیر امام(علیه السلام)دقیقا به معناى اثبات عصمت است، زیرا بر اساس قاعده معروف:«تعلیق حکم به وصف مشعر بر علیت است‏» دلالت‏ حدیث‏ شریف برعصمت آن بزرگوار بی ‏تردید خواهد بود.

3- فداها ابوها
آیت الله سید نصر الله مستنبط از کتاب «کشف اللئالى‏» نقل‏ فرموده که روزى عده ‏اى از شیعیان وارد مدینه شدند و پرسش هایی داشتند که می ‏خواستند از محضر امام کاظم(علیه السلام) بپرسند. امام(علیه السلام) درسفر بودند، پرسش هاى خود را نوشته به دودمان امامت تقدیم ‏نمودند، چون عزم سفر کردند براى پاسخ پرسش هاى خود به منزل‏ امام(علیه السلام) شرفیاب شدند، امام کاظم(علیه السلام) مراجعت نفرموده بود و آنهاامکان توقف نداشتند، از این رو حضرت معصومه(سلام الله علیها) پاسخ آن پرسش ها را نوشتند و به آنها تسلیم نمودند، آنها با مسرت فراوان ازمدینه منوره خارج شدند، در بیرون مدینه با امام کاظم(علیه السلام) مصادف ‏شدند و داستان خود را براى آن حضرت شرح دادند.هنگامى که امام(علیه السلام) پرسشهاى آنان و پاسخهاى حضرت معصومه(سلام الله علیها) راملاحظه کردند، سه بار فرمودند: «فداها ابوها» «پدرش به قربانش باد.» باتوجه به این که ‏حضرت معصومه(سلام الله علیها) به هنگام دستگیرى پدر بزرگوارش خردسال بود،این داستان از مقام بسیار والا و دانش بسیار گسترده آن حضرت‏ حکایت می کند.

4- بارگاه حضرت معصومه(علیها السلام) تجلیگاه حضرت زهرا(سلام الله علیها)
بر اساس رویاى صادقه‏ اى که مرحوم آیت الله مرعشى نجفى(ره) ازپدر بزرگوارش مرحوم حاج سیدمحمود مرعشى (متوفاى 1338 ه-ق) نقل می ‏کردند، قبر شریف حضرت معصومه(سلام الله علیها) جلوه ‏گاه قبر گم شده‏ مادر بزرگوارش حضرت صدیقه طاهره (سلام الله علیها) می ‏باشد.آن مرحوم در صدد بود که به هر وسیله‏ اى که ممکن باشد، محل دفن‏ حضرت زهرا (سلام الله علیها) را به دست آورد، به این منظورختم مجربى را آغاز می کند و چهل شب آن را ادامه می دهد، تا درشب چهلم به خدمت ‏حضرت باقر و یا حضرت صادق(علیهماالسلام)شرفیاب می ‏شود، امام(علیه السلام) به ایشان می ‏فرماید: «علیک بکریمه اهل البیت‏» «به دامن کریمه اهلبیت پناه ‏ببرید.» عرض می ‏کند: بلى من هم این ختم را براى این منظور گرفته‏ ام که قبر شریف‏ بی بى را دقیقا بدانم و به زیارتش بروم.
امام(علیه السلام) فرمود: منظور من قبر شریف حضرت معصومه (علیهاالسلام)درقم مى‏باشد.»سپس ادامه داد: «براى مصالحى خداوند اراده فرموده که محل دفن حضرت فاطمه‏ (سلام الله علیها) همواره مخفى بماند و لذا قبر حضرت معصومه(علیهاالسلام) راتجلیگاه قبرآن حضرت قرار داده است. هر جلال و جبروتى که براى‏قبر شریف حضرت زهرا مقدر بود خداوند متعال همان جلال و جبروت‏ را بر قبر مطهر حضرت معصومه(سلام الله علیها) قرار داده است.»

5- پیشگوئى امام صادق(علیه السلام)
امام جعفر صادق(علیه السلام) در ضمن حدیث مشهورى که پیرامون قداست قم به‏ گروهى از اهالى رى بیان کردند، فرمودند: «تقبض فیها امراءة هى من ولدى، واسمها فاطمه بنت موسى، تدخل‏ بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم‏» «بانویى از فرزندان من به‏ نام «فاطمه‏» دختر موسى، در آنجا رحلت می کند، که با شفاعت اوهمه شیعیان ما وارد بهشت می شوند.» راوى می ‏گوید: من این حدیث ‏را هنگامى از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که حضرت موسى بن جعفر(علیه السلام)هنوز دیده به جهان نگشوده بود.
پیشگوئى امام صادق(علیه السلام) از ارتحال حضرت معصومه(سلام الله علیها) در قم پیش ازولادت پدر بزرگوارش بسیار حائز اهمیت است و از مقام بسیار شامخ ‏آن حضرت حکایت می ‏کند.

6- رمز قداست قم
در احادیث فراوانى از قداست قم سخن رفته، تصویر آن در آسمان‏ چهارم به رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) ارائه شده است.
امیرمومنان(علیه السلام) به اهالى قم درود فرستاده و از جاى پاى جبرئیل‏ در آن سخن گفته و امام صادق(علیه السلام) قم را حرم اهلبیت معرفى کرده وخاک آن را پاک و پاکیزه تعبیر کرده است. امام کاظم(علیه السلام) قم را عش‏ آل محمد (آشیانه آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)) نامیده و یکى از درهاى بهشت رااز آنِ اهل‏ قم دانسته. امام هادى(علیه السلام) اهل قم را «مغفور لهم‏»(آمرزیده) تعبیر کرده و امام حسن عسکرى(علیه السلام) از حسن نیت آنها تمجید کرده و با تعبیرات بلندى اهالى قم را ستوده است.اینها و ده ها حدیث دیگرى که در قداست و شرافت قم و اهل قم ازپیشوایان معصوم به ما رسیده، فضیلت و عظمت این سرزمین را براى ‏همگان روشن می ‏سازند، جز این که باید دید راز و رمز این همه ‏شرافت و قداست چیست؟
حدیث فوق که پیرامون ارتحال حضرت معصومه(سلام الله علیها) به عنوان پیشگوئی ‏از امام صادق(علیه السلام) نقل شد، از راز و رمز آن پرده بر می دارد وروشن می ‏سازد که این همه فضیلت و شرافت، از ریحانه پیامبر،کریمه اهلبیت، مهین بانوى اسلام، حضرت معصومه(سلام الله علیها) سرچشمه‏ می گیرد، که در این سرزمین دیده از جهان فرو بسته، گرد و خاک ‏این سرزمین را توتیاى دیدگان حور و ملائک نموده است.

7- تنها خواهر امام هشتم
نجمه خاتون همسرگرامى امام کاظم(علیه السلام) تنها دو فرزند در دامان ‏خود پرورش داد و آنها عبارتند از:
1- خورشید فروزان امامت، حضرت على بن موسى الرضا(علیهما السلام).
2- ماه تابان درج عصمت، حضرت معصومه(سلام الله علیها).
محمد بن جریر طبرى، دانشمند قرن پنجم هجرى،براین واقعیت تصریح نموده است.
مدت 25 سال تمام حضرت رضا(علیه السلام) تنها فرزند نجمه خاتون بود، پس ‏از یک ربع قرن انتظار، سرانجام ستاره‏ اى تابان از دامن نجمه‏ درخشید که هم سنگ امام هشتم(علیه السلام) بود و امام(علیه السلام) توانست والاترین‏ عواطف انباشته شده در سویداى دلش را بر او نثار کند.
بین حضرت معصومه(سلام الله علیها) و برادرش امام رضا(علیه السلام) عواطف سرشار و محبت‏ زایدالوصفى بود که قلم از ترسیم آن عاجز است.
در یکى از معجزات امام کاظم(علیه السلام) که حضرت معصومه نیز نقشى دارد،هنگامى که مرد نصرانى می ‏پرسد: «شما که هستید؟» می ‏فرماید: «انا المعصومه اخت الرضا» «من معصومه، خواهر امام رضا(علیه السلام)می ‏باشم.» این تعبیر از محبت‏ سرشار آن حضرت به برادر بزرگوارشان ‏امام رضا(علیه السلام) و از مباهات او به این خواهر برادرى سرچشمه‏ می گیرد.

8- نامه دعوت
محبت و مودت این خواهر و برادر در سطح بسیار بالا بود، به طورى‏که مفارقت امام هشتم(علیه السلام) براى حضرت معصومه(سلام الله علیها) بسیار سخت‏ بود،جدائى حضرت معصومه(سلام الله علیها) نیز براى امام هشتم(علیه السلام) قابل تحمل نبود.و لذا پس از استقرار امام هشتم(علیه السلام) در مرو، نامه‏ اى خطاب به‏ حضرت معصومه(سلام الله علیها) مرقوم فرموده، آن را توسط غلام مورد اعتمادى به‏ مدینه ارسال نمود.جالب توجه است که حضرت رضا(علیه السلام) به غلام دستور داد که در هیچ‏ منزلى توقف نکند، تا آن مرقومه را در اندک زمان ممکن به مدینه ‏منوره برساند.حضرت معصومه(علیها السلام) نیز به مجرد دریافت دست‏خط برادر، رخت ‏سفر بست‏ و خود را مهیاى سفر نمود.

پی نوشت ها :
1 میرزا ابوطالب بیوک. وسیله المعصومیه، ص 65 ،بی نام
2 شیخ علی نمازی شاهرودی.مستدرک سفینة البحارسال ، قم ، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین چاپ1419 ، ج 8 ،ص 261
3. مهدی منصوری ، زندگى حضرت معصومه، قم، کتابفروشی صحفی، 1380ق. ص 14.
4. حسن بن محمد بن حسن قمى تاریخ قم، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملک قمى ، تحقیق سید جلال الدین تهرانى، تهران، توس، 1361ش. ص213
ص 213.
5. میر زا ابو طالب بیوک ، همان ص 68؛ رک: جعفر مرتضى العاملى، الحیاه السیاسیه للامام الرضا علیه السلام، قم، جامعه مدرسین سال 1362 ص 428.
6. یعقوبی تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ، انتشارات علمى و فرهنگى ، چ ششم ، 1371ش. ج 2، ص 421.
7. شیخ کلینى اصول کافی ، ناشر: اسلامیه‏.‏ ج1 ، ص 316، حدیث 15
8. مهدی پور، زندگانی کریمه اهل بیت، ناشر:حاذق ، ص150.