دلایل جسمانی بودن معاد و معراج کدامند؟

. معاد جسماني بين معتقدين به معاد ، در مورد کيفيّت عالم آخرت سه نظر عمده وجود دارد. عدّه اي بر آنند که عالم آخرت فقط عالم روحاني است و بدنها محشور نمي شوند. اين نظر در بين مسلمين به برخي از حکماي مشاء و عدّه اي از اشراقيّون نسبت داده شده که تعداد قابل ذکري ندارند. عدّه اي ديگر معتقدند که حشر انسانها با روح و بدن است و بدن اخروي از هر جهت شبيه همين بدن مادّي است ؛ لذا آخرت نيز عالمي مادّي و عنصري است. اکثر متکلمين مسلمان ، بخصوص متکلمين اعصار گذشته طرفدار اين نظريّه اند. اکثر مردم مسلمان نيز چنين ديدي نسبت به آخرت دارند. خود اين گروه نيز دو دسته اند. برخي بر آنند که بدن محشور در آخرت ، عيناً از همين موادّ بدن دنيايي تشکيل خواهد شد. يعني خداوند متعال دوباره ذرّات پخش شده ي بدن دنيوي را گرد آورده و به صورت اوّلش بازسازي خواهد نمود. بارزترين شبهه اي که بر اين نگره وارد شده شبهه ي آکل و مأکول است. امّا عدّه اي ديگر معتقدند که بدن اخروي بدن مادّي است ؛ ولي لزومي ندارد که موادّ تشکيل دهنده ي آن ، عين ذرّات پخش شده ي بدن دنيوي باشند ؛ بلکه بدن اخروي از هر موادّي درست شود بدن خود شخص خواهد بود. چون تشخّص و حقيقت وجودي فرد به روح اوست نه به موادّ بدن او . لذا با اينکه در طول يک عمر ، بارها موادّ بدن انسان در اثر مرگ سلولها عوض مي شود ولي باز انسان همان انسان است. لذا طبق اين بيان ، که مقبولترين نگرش کلامي در ميان متکلّمين عقل گراست ، شبهاتي چون شبهه ي آکل و مأکول منتفي خواهند بود. نظريّه ي سوّم ، نظريّه ي فيلسوفان مکتب حکمت متعاليه (مکتب فلسفي ملاصدرا) است. طبق اين نظر ، حشر انسانها ، هم با روح است هم با جسم ؛ ولي جسم اخروي مثل جسم دنيايي ، جسم مادّي نيست. اکثر مردم جسم را با مادّه يکي مي انگارند ولي از نظر اين مکتب فلسفي ، جسم و مادّه با هم يکي نيستند. ـــ بيان تفاوت مادّه و جسم نيازمند بحث مجزايي است لذا در مجال از بيان آن پرهيز مي شود. به عقيده ي ملاصدرا و پيروان مکتب فلسفي او ، عالم خلقت داراي سه مرتبه ي کلّي است که هر مرتبه ، علّت ، حقيقت و باطن مرتبه ي پايين تر از خود است. لذا اين سه عالم در عرض هم نيستند بلکه همواره عالم بالاتر بر عالم پايين تر احاطه ي وجودي دارد ؛ امّا نه مثل کرات تو در تو بلکه مثل احاطه ي روح بر ذهن و ذهن بر صور ذهني. پايين ترين مرتبه ي عالم خلقت ، عالم مادّه است که بارزترين مشخّصه ي آن حرکت است. زمان نيز از مختصّات اين عالم است چون زمان چيزي نيست جز مقدار حرکت. امّا بالاترين مرتبه ي عالم خلقت ، عالمي است منزّه و مبرّا از مادّه و آثار و محدوديّتهاي مادّه نظير شکل و رنگ و اندازه و امثال آنها. فلاسفه ي اسلامي اين عالم را عالم عقول مجرّده يا عالم جبروت مي نامند. ملائک عظام همچون جبرئيل و ميکائيل و عزرائيل و اسرافيل از ساکنان اين عالمند. عالم ديگري نيز وجود دارد که واسطه بين اين دو عالم بوده عالم مثال ناميده مي شود. بنا به باور اين حکما ، عالم برزخ مطرح در متون ديني نيز جزئي از عالم مثال است. اين عالم از جهاتي شبيه عالم عقول بوده فاقد مادّه و حرکت و زمان است و از جهاتي نيز شبيه عالم مادّه بوده داراي شکل و رنگ و اندازه و امثال آنهاست. از نظر فيلسوفان صدرايي در اين عالم ، جسم وجود دارد ولي اجسام آن غير مادّي اند. اجسام اين عالم شبيه موجوداتي هستند که انسان در خواب مي بيند يا در قوّه ي خيال تخيّل مي کند. چرا که موجودات ذهني انسان نيز فاقد مادّه و حرکتند. ــ توجّه: حرکت معناي ويژه اي در فلسفه دارد که طبق آن معنا ، حرکت موجودات ذهني و خيالي حرکت محسوب نمي شوند. تصوّر حرکت با خود حرکت يکي نيست. همانطور که هنرپيشه هاي داخل فيلم يا انيميشن به ظاهر حرکت مي کنند ولي در حقيقت حرکت ندارند. ـــ بر اين اساس ، ملاصدرا و پيروان کتب فلسفي او ، بر اين باورند که انسان بعد از مرگ همچنان داراي بدن خواهد بود ولي بدني از سنخ اجسام مثالي نه بدن مادّي. همچنين بعد از وقوع قيامت باز انسان داراي بدن خواهد بود که آن هم بدني است غير مادّي. البته بايد توجّه داشت که منظور اينان از جسم غير مادّي ــ آنگونه که به غلط مشهور شده ــ جسم مثالي نيست. در حکمت متعاليه برتر از جسم مثالي جسم ديگري نيز اثبات شده که آن را جسم عقلي گفته اند. اين جسم به اعتباري عين جسم مثالي و به لحاظي ديگر غير آن است ؛ همان گونه که جسم مثالي نيز به يک نگرش عين جسم طبيعي و به نگاه ديگري غير آن است. لذا برخي از منتقدينِ نگره ي صدرايي که متوجّه سخن وي بوده اند بر او اشکال نموده اند که جسم اخروي مورد نظر شما در حقيقت همان روح است ؛ لذا شما نيز در حقيقت قائل به معاد روحاني صرف هستيد. امّا حکماي صدرايي بر اين اعتقادند که اين منتقدين از درک جسم اخروي مورد نظر آنها عاجزند ؛ لذا گاه آن را با جسم مثالي و گاه ديگر با روح اشتباه مي کنند. حکماي صدرايي براهيني نيز براي معاد مورد نظر خود اقامه نموده اند. لکن ايشان معمولاً از علني نمودن معاد مورد نظر خود اِبا داشته آن را در کلاسهاي عمومي فلسفه نيز مطرح نمي کنند کجا رسد در محيطهاي غير فلسفي. حکماي طراز اوّل صدرايي همواره بخش معاد اسفارملاصدرا را براي خواصّ تدريس مي کنند ؛ و تنها سيماي رقيق شده اي از آن را در مجامع علمي مطرح مي کنند. 2. معراج جسماني در باب معراج نبوي نيز دو نظر عمده وجود دارد. عدّّه اي آن را صرفاً روحاني و در مقابل گروه ديگري آن را روحاني و جسماني دانسته اند. خود گروه دوم نيز دو طايفه اند. اکثر متکلّمين بر اين باورند که عروج آن حضرت در تمام مراحل آن با همين جسم مادّي عنصري بوده است. حتّي تعدادي از اينها آسمانهاي هفتگانه ي مطرح در روايات معراج را هم مادّي دانسته اند. در مقابل ملاصدرا و طرفدران او بر اين عقيده اند که سير معراجي آن حضرت جسماني بوده ولي بدن آن حضرت در هر عالمي متناسب با آن عالم بوده است. سير آن حضرت از مکّه تا بيت المقدّس با بدن مادّي ، در عالم مثال با بدن مثالي و در عالم عقول با بدن عقلي بوده است ؛ و در فراتر از عالم عقول (عرش و مافوق آن) با روح بوده است که موجودي است فراعقلي و از سنخ ظهورات اسمائي. 3. آنچه در باب معاد و معراج جسماني براي يک مسلمان غير مجتهد در مباحث اعتقادي لازم است ، اعتقاد به اصل اين مطلب است نه جزئيّات آن. لذا همين مقدار که کسي به جسماني ـ روحاني بودن معاد و معراج نبوي معتقد باشد کافي است و لزومي ندارد که سنخ جسم را هم مشخّص نمايد. براى روشن شدن پاسخ صحيح و معقول لازم است، به دو نکته مهم توجه کنيم: نکته اول. سنخيت روح و بدن؛ ذرات بدنى انسان، داراى يک ارتباط تکوينى با روح است که اين ارتباط، معلول اتحادى است که در زندگى دنيايى با تعلق روح به بدن پيش مى‏آيد؛ يعنى، با تعلق روح به بدن در دنيا، اتحاد خاصى ميان آن دو به وجود مى‏آيد و با ادامه اين تعلق تا پايان عمر دنيايى هر انسان، وابستگى روح و بدن به يکديگر شديدتر و کامل‏تر شده و تثبيت مى‏شود و در نتيجه، ارتباط مخصوصى ميان روح و بدن تحقق مى‏يابد. اين نحوه اتحاد به صورتى است که آثار روح در بدن و خصوصيات بدن در روح اثر مى‏گذارد. اين نوع ارتباط و سنخيت و وجود يک سلسله خصوصيات مشترک ميان روح و بدن - که آن دو را به يکديگر مرتبط کرده و پيوند مى‏دهد - يک امر تکوينى و واقعى است. نکته دوم. بقاى اين سنخيت؛ اين نحو ارتباط تکوينى، نه تنها با جدا شدن روح از بدن از بين نمى‏رود؛ بلکه حتى با عارض شدن تحوّلات و تبدّلات در بدن و روح هم معدوم نمى‏گردد؛ يعنى، پس از جدا شدن روح از بدن و پس از تبدّلِ بدن به خاک، اين سنخيت در ذرّات و اجزاى خاکى باقى مى‏ماند و ذرات خاکى حامل آن است. همچنين روح هم با تحوّلاتى که در برزخ به تناسب خود برايش رخ مى‏دهد، حامل اين سنخيت است. بنابراين، ارتباط تکوينى موجود ميان روح و جسم هر انسانى، با تغييرات و تبدّلاتى که براى هر دو پيش مى‏آيد و بر اساس لزوم و ضرورت تحوّل - که بايد هم پيش بيايد - از بين نرفته و باقى است. حال اين تبدّل، مثلاً تبدّل جسم به خاک باشد، يا تبديل ديگر و چه اين تحوّل يک بار باشد، يا چند بار و به صورت تغييرات متوالى و چه تحوّل در ناحيه روح به تناسب آن باشد، يا در جانب بدن؛ در هر صورتى، روح و جسم با يکديگر ارتباط و سنخيت داشته و خواهند داشت. بر اساس اين دو نکته؛ در يک مرحله بايد دوباره روح به بدن تعلق بگيرد و مجدداً بدن براى روح باشد؛ يعنى، در اول حشر و پس از «نفخه احيا»، هر روحى به سوى ذرات بدن خود و ذرات هم به سوى روح خود کشيده مى‏شود و با وجود تحوّلاتى در هر دو جانب، باز روح، جسم خود را و جسم، روح خود را پيدا مى‏کند و در يک شرايط خاص، بر پايه همين سنخيت موجود ميان روح و ذرات بدنى، دوباره ذرات بدنى به صورت بدن در مى‏آيد و به طرف روح کشيده مى‏شود. روح نيز به سوى اين ذرات کشيده مى‏شود و دوباره با هم اتحاد پيدا مى‏کنند. امّا براى ورود به عالم قيامت بايد روح و جسم، با تحولاتى قابليت ورود را کسب کنند؛ زيرا بدن مادى و روح برزخى و در مجموع موجودات و عوالم وجود، احکام و آثار و خواص خود را داشته؛ با اين خصوصيت‏ها با عالم حشر و عوالم بالاتر از آن و احکام و آثار آنها نمى‏سازد و با آنها متناسب نيست بنابراين، بايد تمام هستى و از جمله بدن خاکى و روح برزخى، اين نقايص و خصايص را از دست داده و خصوصيات جديدى را کسب کند. دوام بهشت‏ها و جهنم‏ها، نعمت‏ها و عذاب‏ها و زوال‏ناپذيرى آنها و نيز آثار متعدد و خاص آن عوالم - که از آيات و روايات استفاده مى‏شود - مانند نفى آثار سوءِ خوردن و آشاميدن، نفى بعضى از عوارض نامطلوب از انسان‏هاى بهشتى، نفى پيرى و شکستگى و مريضى و نظاير آنها، سوختن بدن و در عين حال باقى بودن بدن، همه گوياى اين حقيقت است که عالم حشر، قوانين و احکام خاص خود را دارد و به کلى با نظام‏هاى ديگر - از جمله نظام دنيوى و برزخى - متفاوت است. از اين رو بايد مجموعه هستى و موجودات، سنخيت جريان آن نظام را پيدا کنند. در حقيقت «نفخه اول» براى محو چنين نقايصى است که ريشه در وجه‏الخلقى موجودات دارد. حتى با اين نفخه، - چنان که توضيح داده شد - نظام برزخى و نظام‏هاى بالاتر و موجودات در آن - از جمله مجرداتى چون ملائکه - باطل و فانى مى‏گردنداين توضيح لازم است که ما يک باطن نداريم، بلکه باطن‏ها داريم. برزخ ظهور يک باطن و مرتبه‏اى از مراتب باطن‏هاى دنياست و بالاتر از اين باطن، باطن‏هاى ديگرى نيز وجود دارد. حتى خود قيامت هم داراى مراتب و باطن‏ها است و يک باطن ندارد. با توجه به اين حقيقت اين که گفته مى‏شود، با نفخ اول نظام برزخى و نظام‏هاى بالاتر که آنها نيز باطن نظام برزخى و محيط بر آن بوده، محو و باطل مى‏گردند، منافاتى با باطن بودن آنها براى نظام‏هاى پايين‏تر ندارد، بلکه در سير تکاملى هر نظام و وجودى بايد اين مراحل طى شود و با از ميان رفتن باطن مرتبه پايين‏تر، باطن برتر و بالاترى به ظهور رسد. و با نفخه دوم و ظهور جنبه «وجه‏اللهى» قابليت حضور در محشر را مى‏يابند. بنابراين، با نفخ اول، بدنى که در عالم خاکى و نظام دنيوى است، نقايص خود را از دست داده، سر فصل خاصى را در تداوم حرکت خود پشت سر مى‏گذارد. روح نيز با نفخ اول، در عالم برزخ با بطلان و محو شدن جنبه «خلقى»، در آن عالم تحوّل اساسى پيدا کرده، مرتبه‏اى چشمگير و ممتاز را در ادامه حرکت خود، شاهد است و با «نفخه احيا»، جسم و بدن مادى - مانند همه ماديات و اجسام ديگر - با جنبه «وجه‏اللهى» ظاهر مى‏گردند. روح نيز همچون موجودات برزخى و مجرد، با تحوّل جدّى بارز شده و بدن و روح با قوانين جديد و خاص نظام حشر و از دست دادن نقايص خود، پيوند دوباره مى‏يابند. قرآن و احاديث، با تعابير گوناگون به اين حقيقت اشاره دارند که: «جسم و روح» به تبع همه موجودات ديگر، تحوّل اساسى پيدا مى‏کنند و با محو و بطلان نقايص و وجهه خلقى خود، با ويژگى جديد و مخصوص به عالم قيامت با نفخه دوم، با جنبه «الهى» خود ظاهر و بارز مى‏گردند. هر روحى به سوى جسم خود و هر جسمى به سوى روح خود کشيده شده، به هم ديگر مى‏رسند. آيات قرآن، حکايت‏گر اين واقعيت‏اند که ذرات بدن و جسم، قبل از پيوند دوباره روح و بدن، با تحوّل کلى عالم متحوّل مى‏گردد. به بيان ديگر، بر اساس بيان قرآن کريم، ذرات بدن خاکى و زمينى هر انسانى، همگام با همه زمين و اجزا و قطعات آن و همگام با همه نظام مادى و موجودات آن، مبدّل گشته و به صورت ديگرى - که صورت بالاتر، کامل‏تر و لطيف‏تر است - درمى‏آيد. در اين تحوّل کلى نظام مادى - که داراى مراحل، مراتب و به صورت تدريجى است - موجودات سرابى که حق و حقيقت مى‏نمايند، زايل و هلاک مى‏گردند و باطن و حقيقت آنها که در پشت حجاب وجودات فعلى و سرابى قرار گرفته - به ظهور مى‏رسد؛ باطن‏هايى که در واقع، آن سوى زمين و آسمان‏ها و موجودات آنها است؛ آن سويى که به حق مرتبط و به حق قائم بوده و از او است و نشان دهنده اوست. ذرات بدن خاکى انسان نيز در پرتو اين تحوّل اساسى، متحوّل گشته، چهره واقعى‏اش - که به طرف حضرت حق و از او است - تجلّى مى‏کند. بايد توجه داشت که اين تحوّل، به عينيّت ذرات بدن ما لطمه نمى‏زند؛ بلکه اين ذرات همان است؛ امّا تکامل يافته. بدن مادى تبديل به خاک شده و در تحوّل کلى عالم، صورت خاک را از دست مى‏دهد و صورت - مثلاً موجى - به خود گرفته، به ذرات لطيف‏ترى درمى‏آيد. اين تبدّل، تغيير ماهوى نيست؛ بلکه بدن در سيرتکاملى خود، تبديل به خاک مى‏شود و پس از آن، از مرحله خاکى گذشته و به صورت ذرات لطيف‏ترى مى‏آيد و نواقص خود را جا مى‏گذارد. بايد توجه داشت که تحوّل يک دور يا چند دور، تفاوتى ندارد و به هويت و عينيت بدن و اين همانى انسان، خللى وارد نمى‏سازد. سپس از اين چنين ذرات بدنى‏اى - که با وجود بالاتر و با وجود حقيقى جلوه‏گر شده است - بدن ساخته مى‏شود؛ يعنى، اين ذرات پس از يافتن اين وجود حقيقى و جنبه «وجه‏اللهى» به صورت بدن در مى‏آيد و بر اساس سنخيت موجود ميان بدن و روح، آن دو با يکديگر متحد مى‏شوند و در محشر حاضر مى‏گردند. امّا نکته حائز اهميت و دقت آن که بدن اخروى در عين اين که همين جسم و بدن است از همان ذرات بدنى هر انسانى، بدن اخروى او تشکيل شده است و همان ذرات است که پس از تبدّلاتى به صورت بدن جديد درآمده است؛ در عين حال در اثر همين تبدّلات، داراى احکام و آثار جديد و ديگرى مى‏شود که قبلاً نداشت و يکى از عمده‏ترين آنها اين است که به اقتضاى روح آدمى، بدن درست مى‏شود. اگر روح، روحى باشد که انسانيت خود را از دست نداده باشد، آن بدن به شکل انسان مى‏شود و با روح متحد مى‏گردد. امّا اگر روح، روحى باشد که مسخ شده و در حقيقت اوصاف حيوانى يافته است، بدن هم به صورت همان حيوانى که خصلتش بر روح غلبه کرده، درمى‏آيد و با روح متحد مى‏شود. حضرت رسول(ص) به همين حقيقت اشاره کرده، فرموده‏اند: «در اول حشر، ذرات بدن به اقتضاى روح، بدن مى‏شود و از اين رو، برخى از انسان‏ها به صورت ميمون و خوک و حتى با چهره‏هاى بدتر از آن دو محشور مى‏گردند». سرّ اين مسأله همان است که رسول اکرم(ص) به آن اشاره کردند که ذرات به اقتضاى روح، بدن مى‏گردد. به عنوان مثال در همين عالم دنيوى نيز چنين است؛ يعنى، مواد اوليه نظام مادى - از آب، خاک، هوا و نور - به اقتضاى روح در اين بدن‏ها شکل پيدا مى‏کند. آب که وارد بدن مى‏شود و تحليل مى‏گردد، به اقتضاى روح ما - که انسانى است - شکل بدن انسانى مى‏گيرد؛ ولى در بدن حيوان به شکل حيوان مى‏شود. روح عقرب اقتضا مى‏کند که آب، بدن عقربى درست کند. هوايى هم که استنشاق مى‏کنيم، چنين است. هر روحى اين هوا را به شکل و اقتضاى خود در مى‏آورد. از اين رو، در نظام قيامت که داراى احکام و آثار خاص خود است، اگر روح انسانيت باقى نبود، اين ذرات لطيف بدنى، جسمى به اقتضاى همان روح خواهد ساخت و سپس با آن، بر اساس ارتباط تکوينى که ميان روح و جسم وجود دارد متحد خواهد شد. در پايان، روايتى را که بيانگر چگونگى ظهور روح و بدن در عالم حشر بوده و حکايتگر گوشه‏اى از حقيقت پيوند دوباره روح و بدن است، نقل مى‏کنيم: در کتاب احتجاج از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «حقيقت آن است که روح در جايگاه خويش قرار گرفته است: روح نيکوکار در روشنايى (نور) و گشايش است و روح بدکار در تنگنا و تاريکى. بدن به خاک تبديل مى‏شود، چنان‏که از آن، آفريده شده بود و بدن‏هايى که درندگان و کرم‏ها خورده و پاره پاره کرده همه در خاک، نزد کسى که از علم او ذره‏اى در تاريکى‏هاى زمين پوشيده نيست و عدد و وزن اشيا را مى‏داند (يعنى خداوند سبحان) محفوظ مى‏ماند. خاک روحانيان همچون طلا در ميان خاک است؛ پس هنگامى که زمان برانگيختن فرا رسد، بر زمين باران زندگى مى‏بارد و زمين مى‏رويد و سپس به شدت هم چون تکان خوردن مَشک حرکت مى‏کند. خاک آدمى مانند طلاى به دست آمده از خاک شسته شده با آب و کره برآمده از شير زده شده مى‏گردد. پس خاک هر بدنى جمع شده، به اذن خداوند توانا، به مکان روح منتقل مى‏گردد و سپس صورت‏ها به اذن خداوند صورتگر و صورت دهنده، مانند هيأت‏هاى خود، باز مى‏گردند و روح در آنها وارد مى‏شود؛ چنان به کمال ساخته مى‏گردد که کسى از خود، چيزى را انکار نمى‏کند».... قال : «انّ الروح مقيمة فى مکانها روح المحسنين فى ضياء و فسحة و روح المسى‏ء فى ضيق و ظلمة و البدن يصير ترابا منه خلق و ما تقذف به السباع و الهوام من اجوافها فما اکلته و مزقته کل ذلک فى التراب محفوظ عند من لايعزب عنه مثقال ذرة فى ظلمات الارض و يعلم عدد الاشياء و وزنها و ان تراب الروحانيين بمنزلة الذهب فى التراب، فاذا کان حين البعث مطرت الارض فتربوا الارض ثم تمخض مخض السقاء فيصير تراب البشر کمصير الذهب من التراب اذا غسل بالماء و الزبد من اللبن اذا مخض فيجتمع تراب کل قالب فينقل باذن الله تعالى الى حيث الروح فتعود الصور باذن المصور کهيئتها و تلج الروح فيها فاذاً قد استوى لاينکر من نفس شيئاً» (بحارالانوار، ج 7، ص 38، روايت 5؛ ر.ک: قيام قيامت، صص 74 - 84).