رنسانس فکری اسلام در چه زمانی بوده است و چه تحول چشمگیری رخ داده است؟

سلام.پرسشگر محترم رنسانس علمي اسلام يا بهتر است بگوييم نهضت علمي مسلمين با حرکتي آهسته از زمان امام صادق(ع) شروع شد. در زمان زندگي امام صادق(ع) حکومت امويان سقوط کرد و عباسيان بر سر کار آمدند که توجّهي ويژه به علم و فلسفه و کلام و ساير علوم داشتند. در همين عصر ترجمه کتب ديگر ملل جهان به زبان رسمي اسلام(عربي) آغاز شد. اين عصر، به همين مناسبت ، عصر طلايي نام گرفته است. اهل بيت(ع) نيز متناسب با اين فرهنگ هاي وارداتي شروع به تربيت شاگردان نمودند. احاديث اهل بيت(ع) نيز در اين عصر رنگ و بوي علمي، جهان شناختي و فلسفي گرفته است. چون اين گونه مسائل در جامعه ي آن روز مطرح بوده است وطبق معمول شاگردان اهل بيت(ع) در علوم رايج آن زمان نيز سرآمد بودند ؛ بارزترين شخصيت علمي اين دوره در علوم طبيعي جابربن حيان است که پدر علم شيمي لقب گرفته است. از جمله آثاري که در اين دوره از امام صادق(ع) به جا مانده است رساله توحيد مفضل است که حاوي مطالب طبيعت شناختي است. همچنين صدها حديث ديگر که در زمينه مسائل جهان شناسي و طب و نجوم و غيره است از آن حضرت باقي مانده است. اولين دوره ي عصر ترجمه از سال 136هجري شروع مي شود تا 193 هجري يعني از خلافت منصور عباسي تا وفات هارون الرشيد. در اين دوره عمدتا کتب نجوم، پزشکي و سيرالملوک از يونان و هند و ايران به عربي ترجمه شد. از مشهورترين مترجمان اين عصر مي توان خاندان نوبخت را نام برد که ايراني و سرآمد علم نجوم بودند. همچنين مي توان از عبدالله بن مقفع نام برد که او هم ايراني بود و کتب منطقي ارسطو را ترجمه نمود. کتاب کليله و دمنه نيز در همين عصر ترجمه شد ، که سياست نامه اي در قالب داستان است. از ديگر نام آوران اين دوره به افراد زير مي توان اشاره کرد: 1. جورجيس بن بختيشوع رئيس بيمارستان و دارالعلم جندي شاپور،‌ مترجم کتب پزشکي يونان. 2. ابواسحاق ابراهيم بن حبيب فزاري: منجّم، مخترع تجهيزات نجومي و مخترع اسطرلاب. دوره ي دوم نهضت علمي مسلمين از سال 198 تا سال 300 هجري است ( از حکومت مأمون عباسي(زمان امام رضا (ع) ) تا حکومت مقتدر عباسي( زمان دومين و سومين نائب امام زمان (ع)). در اين عصر علوم عقلي و کلام گسترش ويژه اي يافت و آثار ارسطو و افلاطون در کانون توجّه انديشمندان بود. ابويعقوب بن اسحاق کندي مشهور به فيلسوف عرب متعلّق به اين دوره است. او به علم پزشکي، شيمي، فلسفه،‌ تاريخ، جغرافي و متون حکمت يونان و ايران و هند تسلط داشت و تا مدتها رئيس دارالتّرجمه مأمون بود. در زمان حضور او در بيت الحکمه کتب زيادي در منطق، حساب، موسيقي، نجوم، هندسه، فلکيات و طبيعيات، سياست و ... ترجمه شد. کندي به خاطر علاقه زيادي که به فلسفه داشت مرکز تعليم فلسفه نيز تأسيس کرد و شاگردان زيادي پرورش داد. در اين دوره دانشمندان زيادي وجود دارند که مجال شمارش آنها نيست. دوره سوم: از سال 300 هجري تا نيمه اول قرن چهارم هجري ؛ اين دوره، دوره افول است در اين دوره بيت الحکمه ي بغداد رونق خود را از دست داد و دانشمندان به بلاد مختلف پراکنده شدند و دوباره در آذربايجان،‌ خراسان، ري، اندلس، خوزستان، مصر، شام و ماوراء النهر ، علم شروع به رشد کرد. از اين دوره به بعد دانشمندان مسلمان شروع به نقد افکار دانشمندان ديگر ملل کردند و خود به تأسيس علوم پرداختند و اين روند کما بيش تا قرن 10 هجري ادامه داشت و تقريبا با ملاصدرا به اتمام رسيد . در اين بين دانشمندان و حکيمان و مخترعان بزرگي پا به عرصه گذاشتند. نظير فارابي،‌ ابوعلي سينا، ابوريحان بيروني، اين هيثم،‌ خوارزمي، خيام، بنوموسي، فرغاني، محمدبن زکرياي رازي، بوزجاني، اهوازي، ماهاني، بتّاني، مسعودي، طبري، خازني، صوفي، مجريطي، شيخ شهاب الدين سهروردي ، خواجه نصيرالدين طوسي، قطب الدين شيرازي، کمال الدين فارسي، شيخ بهايي و ... در اين عصر فلسفه به اوج خود رسيد و کلام پيشرفت شاياني کرد؛ پزشکي با يک جهش عظيم مواجه شد و علم شيمي که قبلا به صورت کيمياگري بود به صورت علمي و تجربي مطرح گرديد ، شاخه هايي از علم فيزيک نيز در اين دوره پديد آمد. اب ريحان بيروني چگالي اجسام مختلف را تعيين نمود، قطر کره زمين را محاسبه کرد، خوارزمي علم جبر را بنيان گذاري نمود و رياضيات و هندسه پيشرفت عظيمي کرده و به علومي کاملا پيشترفته تبديل شدند و علم مثلثات به صورت کاملا علمي و استدلالي توسط مسلمين کشف شد.معادلات درجه دوم با روش کاملا علمي حل شدند و الگوريتم که امروزه مبناي برنامه ريزي کامپيوتر را تشکيل مي دهد توسط خوارزمي ابداع شد. در اين دوره حسن ابن هيثم قوانين شکست نور و قوانين عدسي ها را کشف کرد، وسايل جراحي پيشرفته اي اختراع شدند به طوري که مسلمين در اين دوره عمل چشم انجام مي دادند،‌ بيمارستان نيز در اين دوره اختراع شد وعلم طب به تخصّصهاي مختلف تقسيم شد. در اين دوره بيماران رواني نيز به طريقه ي علمي معالجه مي شدند. در اين دوره ابوريحان بيروني براي اولين بار از حرکت زمين سخن گفت و خواجه نصيرالدين طوسي هيأت بطلميوسي را مورد نقد جدّي قرار داده آن را زير سؤال برد و با روشهاي دقيق علمي در رصدخانه مراغه شروع به رصد ستارگان کرد که بعدها همين آمار رصدي به دست کپرنيک و گاليله افتاد و آنها توانستند بر اساس همين آمار رصدي هيأت جديد( هيأت خورشيد مرکزي ) را جايگزين هِدت بطلميوسي( هيأت زمين مرکزي ) کنند. همچنين گاليله بر اساس کشفيات حسن ابن هيثم در مورد نور و عدسيها توانست تلسکوپ را اختراع کند. در اين دوره چندين ماده شيميايي مهم مثل الکل - که توسط رازي کشف شد- و اسيدها و از جمله اسيدسولفوريک کشف شدند. هزاران کشف و اختراع ديگر نيز در اين دوره اتفاق افتاده است که مجال شمارش آنها نيست؛ لذا اين دوره را مي توان آغاز عصرجديد علم و مقدمه رنسانس علمي مغرب زمين دانست. ولي متأسفانه از اين تاريخ به بعد در اواخر صفويّه و حکومت قاجاريه علم در مشرق اسلامي رو به افول گذاشت و دقيقا در همين زمانها کپرنيک با استفاده از کتب مسلمين هيأت خورشيد مرکزي را پيشنهاد کرد و گاليله با استفاده از آثار ابن هيثم تلسکوپ را اختراع کرد و رنسانس علمي در اروپا شروع شد. ولي خوشبختانه احساس مي شود که رنسانس علمي و فکري جديد در جمهوري اسلامي ايران آغاز شده است و با شتاب به پيش مي رود و به نظر مي رسد که رنسانس اسلامي حقيقي در دهه هاي بعد خواهد بود ؛ و آن زماني است که علوم با مباني ديني و با توجّه به متون ديني دوباره از نو تأسيس گردند و اين منوط به آن است که انديشمندان حوزه و دانشگاه بتوانند با بحث و نقد و نظر به يک تئوري مقبول در باب علم ديني برسندتا بتوانند در راستاي آن علوم تجربي مبتني بر دين اسلام را تاسيس کنند. ------------------------------------------------- براي مطالعه ي بيشتر به منابع زير مراجعه فرماييد: - نهضت ترجمه، فاطمه جان احمدي - متفکران اسلام، بارون کارادو وو، مترجم: احمد آرام - زندگي نامه علمي دانشمندان اسلامي، به کوشش جمعي از محققان - علم در اسلام، ترجمه دکتر احمد آرام - زندگي رياضيدانان دوره اسلامي، ابوالقاسم قرباني - تاريخ نجوم اسلامي، آلفرنسونلينو، ترجمه احمد آرام - تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي، زين العابدين قرباني