منشورمبارزاتی شیعه

منشورمبارزاتی شیعه 

رهنمودهاي امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب

 محمد علي ندائي

 نامه اصلاح گرانه و جامع امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب از ياران امام(ع)، حاوي نكات تاريخي، اعتقادي، سياسي، اخلاقي و تربيتي مهمي است كه شايد تاكنون كمتر بدان پرداخته شده است. تحليل و بررسي دقيق و همه جانبه این نامه به ويژه با رويكرد تاريخي، مطالب ارزشمند و هدايت گرانه اي را براي ما بازگو و استراتژي و راهبردهاي امام(ع) را براي تربيت ديني و اجتماعي امت و ارتقای فكري و معنوي آنان تبيين مي کند. امام(ع) در اين نامه به گونه اي ظريف و هوشمندانه، دستورات سياسي خويش را به شيعيان كه با عنوان «اهل دعوت» از آنان ياد کرده، ارائه می کند وبه مثابه رهبري ديني و سياسي هم به پرورش شخصيت فردي شيعيان اهتمام مي ورزد و فضائلي همچون عزت نفس ، بزرگ منشي ، خودباوري و غناي دروني را در پيروان خويش تقويت و تعميق مي بخشد و هم به همبستگي دروني شيعه و وحدت و همدلي و همكاري آنان با يكديگر توجه و عنايت دارد. در اين نوشتار، بخش هايي از نامه امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب را که ازآن می توان به منشورسیاسی ومبارزاتی شیعه درعصر امام صادق(ع) تعبیرکرد، به نقل از كتاب ارزشمند «تحف العقول» ، مرور مي كنيم.

اولین گام درراه انقلاب اجتماعی

 «يابن جُندب حَق عَلي كُل مُسلم يَعرفُنا اَن يعرض عمله في كُلّ يوم و ليلة علي نفسه فيكون محاسب نفسه فان راي حسنة استزاد منها و ان راي سيئة استغفر منها لئلا يخزي يوم القيامة، طوبي لعبد لم يغبط الخاطئين علي ما اوتوا من نعيم الدنيا و زهرتها طوبي لعبد طلب الاخرة و سعي لها، طوبي لمن لم تلهه الاماني الكاذبة تم قال (ع): رحم الله قوما كانوا سراجا و منارا، كانوا دعاة الينا باعمالهم ومجهود طاقتهم ليس كمن يذيع اسرارنا»

 امام(ع) در اين فقره، ابتدا يكي از وظايف شيعيان خود را بيان مي كنند و مي فرمايند: لازم وضروری است که پیروان مکتب اهل بیت(ع)، هر روز به محاسبه نفس بپردازند و اعمال خود را حسابرسي كنند تا اگر كار نيك و شايسته اي انجام داده بودند، بر آن بيفزايند و اگر كار بد و زشتي مرتكب شده بودند، فورا از آن استغفار كنند .

 حساب کشیدن ازنفس وبه دست گرفتن زمام آن ،هم درسلوک فردی وهم درامر تحول اجتماعی اولین گام محسوب می شود؛ زیرا که  رشد و تكامل انسان تدريجي است و نخستین پله این حركت تكاملي، حسابرسي نفس وکنترل خواهش های نفسانی با لگام عقل ومنطق است . امام(ع) به عنوان راهبرو راهنماي امت، خشت اول بنای حرکت فرهنگی امت را محاسبه نفس ومدیریت روزانه حرکت ورفتار درچارچوب اهداف وآرمان های مکتبی والهی می شمارند.محاسبه نفس علاوه برتهذیب وتربیت جان،یادآور اهداف وآرمان های مکتبی وموجب زنده نگه داشتن روحیه انقلابی وایمانی برای استمرارمبارزه است.

ویژگی انسان برتر ازمنظرامام صادق(ع)

  امام صادق (ع) در فرازهای بعدي ، با به کارگیری واژه «طوبي»، تصويري از انسان مطلوب ومکتبی ارائه مي دهد و به گونه اي غير مستقيم، شيعيان را به «آن گونه بودن» فرا مي خواند. ترسيم رفتار و كردار شايسته در يك قالب تصويري، آن هم پس از سفارش به محاسبه نفس نوعي ظرافت و هنرمندي امام(ع) را در تبليغ و ترويج ارزش هاي اخلاقي به خوبي نشان مي دهد. نكته مهم آن است كه امام(ع) در جملاتي كه با «طوبي» شروع مي شود به مسائلي مي پردازند كه به جنبه هاي اجتماعي و دنيوي انسان پيوند دارد. ايشان دراین باره مي فرمايند: خوشا به حال بنده اي كه به جفاكاران به خاطر مال و منالي كه دارند، غبطه نخورد و نه تنها حسرت پست و مقام و جاه وجلال آنان را در دل نپروراند كه سعي و تلاشش متوجه آخرت و نعمت هاي اخروي باشد. امام(ع) مجددا با تعبير و بياني ديگر همان جمله اول را متذكر مي شوند و مي فرمايند: خوشا به حال كسي كه آرزوهاي دروغ او را سرگرم نكند. امام(ع) در حقيقت يادآور مي شوند كه مال و منال دنيا، آرزوهاي فريبنده اي است كه نبايد بنده خوب خدا سرگرم آن ها شود. معنا و مفهوم اين جملات وقتي روشن تر مي شود كه بدانيم امام(ع) و پيروان ايشان،  اقليتي مبارز و تحت ستم بودند  به همین دلیل هم از مناصب سياسي و حكومتي محروم بودند، هم از نظر رواني تحت فشار قرار داشتند و هم از حيث مالي تا حدي در تنگنا بودند. در چنين شرايطي امام(ع) براي اين كه روح استقامت و ايثار وحماسه و عزت و شجاعت را در ياران خويش تعميق و توسعه بخشند و آنان را براي استمرار حركت مكتبي مهيا کنند، اين سفارش ها را به آنان ارائه مي دهند تا بدین وسیله عوارض ناشی از محرومیت های گوناگون را با تزریق روحیه معنوی و دمیدن فضای انقلابی ، بزدایند وبلکه هوشمندانه، محرومیت ها را زمینه ساز حرکت های انقلابی مکتبی قرارمی دهند. امام(ع) در بند پاياني اين فرازها، مقصود خود  از اين توصيه ها را به گونه اي غير مستقيم باز مي گويند و مي فرمايند: خداوند رحمت كند مردمي را كه چراغ راهنما و هدايت گر بودند و با عمل و رفتار خود مردم را به سوي ما دعوت مي كردند. اينان هيچ گاه همانند كساني نيستند كه اسرار ما را افشا مي كنند.

 امام(ع) با اين جملات مي خواهند به شيعیان بفرمایند شما نيز بايد چنان باشيد و چنين رفتار كنيد. درحقیقت امام صادق(ع) با نگاه مبارزاتی ،جبهه پیروان مکتب اهل بیت(ع) را ساماندهی می کنند ویکی ازاصول اساسی مبارزه را که همان حفظ اسرارمکتبی به شیعیان یادآور می شوند.

پرهیز ازطرد هم کیشان

 «يابن جندب لاتقل في المذنبين من اهل دعوتكم الاخيرا. و استكينوا الي الله في توفيقهم و سلوالتوبة لهم. فكل من قصدنا وتولانا و لم يوال عدونا و قال مايعلم و سكت عما لايعلم اواشكل عليه فهو في الجنة» امام(ع) در اين جمله سفارشي مطرح مي كنند كه بسيار براي امروز ما نيز درس آموز است. آن حضرت به عنوان يك رهبر سياسي به عبدالله بن جندب دستور مي دهند حتي درباره گناهكاران هم كيش (شيعيان) خود هم جز به نيكي ياد نكنند و حق ندارند با رفتار وكرداري ناشايسته آن ها را از خود برانند و از حلقه پيروان برانند. بلكه از خداوند توفيق آنان را درخواست  و توبه ايشان را طلب کنند. برخورد ايجابي فعال به جاي واكنش سلبي منفعل (كناره گيري) و يا برخورد سلبي فعال ( طرد و اخراج) نسبت به گناه كاران شيعه، از جمله نكات آموزنده مكتبي است كه نشان از سياست جذب و راهبرد استحكام بخشي دروني امام(ع) دارد تا بدين نحوه جبهه امامت در رويارويي با جریان ظلم وستم امویان وعباسیان ، گرفتار تعارضات دروني نشده و همچون «بنيان مرصوص» ضربه ناپذير باشد.

 امام (ع) در جمله بعدي «فكل من قصدنا...» دليل اين سياست باز و انبساطي خويش را تبيين مي كنند و مي فرمايند: هركس در جبهه ما باشد و به ولايت مامعترف و با دشمن ما نرد دوستي نبازد، و آن چه داند بگويد و از آن چه نداند يا بر او مشتبه باشد دم فرو بندد، در بهشت باشد ». اگر اين سفارش امام(ع) را در كنار جمله اي ديگر از همين سفارشات قرار دهيم آن گاه سياست امام(ع) در تقويت همدلي و همبستگي شيعه آشكارتر مي شود. آن جا كه مي فرمايد: يابن جندب كل الذنوب مغفورة سوي عقوق اهل دعوتك» اي پسر جندب! همه گناهان آمرزيده مي شود جز نارضايتي هم كيشانت . امام(ع) در اين جمله از گناهي نام مي برد كه كمتر در ادبيات ديني از آن ذكري به ميان آمده و يا به عنوان «گناه» قلمداد شده است. امام صادق (ع) در اين جا از «عاق هم كيش» سخن مي گويند و آن را گناهي نابخشودني مي شمارند. در آموزه هاي ديني از «عاق والدين» بسيار سخن رفته اما از «عاق هم كيش» چندان سخنی به ميان نیامده است. اين معنا زماني به درستي مفهوم مي شود كه در نظر داشته باشيم امام(ع) علاوه بر اين كه رهبر ديني و مفسر آیيني است، رهبري سياسي و در رأس هرم جريان و جبهه اي قرار دارد كه با جريان حاكم درگير است. در چنين شرايطي حفظ اتحاد و همبستگي و همدلي نيروها اهميتي مضاعف پيدا مي كند؛ زیرا که انسجام ، راه دستيابي جريان و جنبش فكري سياسي  به اهداف وآرمان های خویش را هموار مي کند. از اين رو است كه نارضايتي هم كيشان و هم مسلكان، گناهي نابخشودني به حساب مي آيد.

رمزشناسایی

 «ياابن جندب انما شيعتنا يعرفون بخصال شتي: باالسخاء والبذل للاخوان و بان يصلوالخمسين ليلا و نهارا. شيعتنا لايهرون هريرالكلب و لايطمعون طمع الغراب ولايجاورن لناعدوا، و لايسئلون لنا مبغضا و لوما توا جوعا. شيعتنا لاياكلون الجري و لايمسحون علي الخفين و يحافظون علي الزوال و لايشربون مسكرا. قلت: جعلت فداك فاين اطلبهم؟ قال عليه السلام: علي رووس الجبال و اطراف المدن و اذا دخلت مدينة نسئل عمن لايجاورهم و لايجاورونه فذلك مومن».

 امام صادق (ع) در اين فراز از وصاياي خود به ابن جندب، مشخصاتي را براي شيعيان بر مي شمارند تا آن ها بتوانند در شهرها و مناطق مختلف به آساني همديگر را شناسايي و با هم ارتباط برقرار كنند. پراكندگي شيعه و ضرورت ارتباط و پيوند آنان با يكديگر به منظور پيشبرد اهداف مكتبي و استفاده بهينه از تمام ظرفيت هاي جريان امامت، اقتضا مي كرد شيعيان به صورت نظام مند اما نامحسوس پايگاه ها، افراد و امكانات را شناسايي و در صورت نياز يار و ياور همديگر باشند و از يكديگر دستگيري کنند. از اين رو امام(ع) به مثابه رهبر جريان ديني سياسي امامت و قافله سالار كاروان مكتب شيعه، ویژگي هایی را براي شناسايي پيروان خود بيان مي كنند؛ پاره اي از اين اوصاف، مذهبي، پاره اي شخصيتي و پاره اي نيز رفتاري هستند. تعدد و تنوع اين ویژگی ها  به گونه اي است كه به خوبی هويت شيعي افراد را مشخص مي کند و راه را بر نفوذي ها مي بندد. تاكيد و تكيه امام(ع) براين كه فقط و فقط شيعيان ما به اين ویژگی ها شناخته مي شوند( انما شيعتنا يعرفون بخصال شتي) نشان مي دهد كه امام(ع) درصدد بيان صفات و مختصات عيني و كاربردي هستند كه به عنوان معيار و ملاك شناسايي شعیان موثر ومفید باشد . اوصاف و معيارهايي كه امام بر مي شمارند عبارتند از: ١-شيعيان ما اهل بذل و بخششند و به برادران ديني خود كمك مي كنند( ايثارگري) ٢-شبانه روز ٥٠ ركعت نماز مي خوانند (١٧ ركعت واجب و ٣٤ ركعت نافله، البته جمع اين دو ٥١ ركعت مي شود) ٣-طمع كار نيستند و براي يك لقمه نان پيش هركس و ناكسي زوزه نمي كشند و همچون كلاغ به چيزي طمع نمي ورزند ٤-با دشمنان ما حشر و نشر و نشست و برخاست ندارند. ٥-عزت نفس و غيرت مكتبي دارند و از دشمن ما چيزي نمي خواهند گرچه ازگرسنگي به ميرند. ٦-شيعيان ما مارماهي نمي خورند( احتمال دارد در آن زمان مارماهي نزد بسياري از مردم حلال بوده ومصرف آن رواج داشته است اما نزد شيعه به خاطر اين كه فلس دار نبوده غيرماكول به شمار آمده و مصرف نمي شده است). با توجه به اين واقعيت، امام صادق (ع) نخوردن مارماهي را يكي از علائم شناسايي شيعيان بیان می کنند.٧-شيعيان ما بر روي كفش مسح نمي كشند، اين علامت نيز با توجه به اين كه مسح بر كفش در وضو نزد بسياري صحيح بوده، از علائم شناسايي شيعه جعفري دانسته شده است. ٨-نماز را اول ظهر به جاي مي آورند. ٩-مست كننده نمي نوشند.

پیروان ما را درحاشیه شهرها جست وجو کنید

عبدالله بن جندب كه پس از شنيدن اين علامت ها، گويي هنوز به شناخت كامل نرسيده از امام(ع) مي پرسد،شیعیان در چه مكان هايي بيشتر زندگي مي كنند و در چه محل هايي سكونت دارند؟ امام (ع) پاسخ جالبي مي دهند كه ازسختی روزگار برپیروان مکتب اهل بیت(ع) حکایت دارد  آن جا که امام(ع) درپاسخ ابن جندب می فرمایند: شيعيان را بر سر كوه ها و حاشيه شهرها جست وجو كنيد. امام(ع) به اين آدرس كلي نيز اكتفا نمي كنند و معيار ديگري را براي شناسايي شيعيان به دست عبدالله بن جندب مي دهند ومی فرمایند: هرگاه وارد شهري شدي، براي اين كه بفهمي چه كسي شيعه است به دنبال كساني بگرد كه نه مردم با او حشر و نشر دارند و نه او با مردم. اين سخن امام (ع) اوضاع سخت و پرفشار شيعيان را بازگو مي كند آنهم در دوره اي كه دوره فترت به شمار مي رود و شيعيان و امامان اهل بيت(ع) در پرتو درگيري هاي سياسي عباسيان وامويان و سال هاي اوليه استقرار خلافت عباسي از آرامش نسبي برخوردار بودند با اين حال در همين زمان به ظاهر آرام اين چنين در حاشيه جامعه قرار داشته اند. اين شرايط نامساعد است كه امام صادق(ع) را به جاي اتخاذ راهبرد قيام و خيزش انقلابي به انقلاب فكري رهنمون مي کند و با راه اندازي دانشگاهي بزرگ هزاران شاگرد در زمينه هاي مختلف تربيت مي كند و به قلب تپنده انديشه اسلامي در عصر خود تبديل مي گردد.