منظور امام صادق(علیه السام) از بیان این عبارت « إِنَّهُ لَا يَنَالُ شَفَاعَتَنَا مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلَاةِ»در وصیتشان چیست؟ و پیامد های سبک شمردن نماز چه می باشد؟

در پاسخ به این پرسش لازم است به دو محور ذیل توجه شود:

1. مفهوم سبک شمردن نماز:

در روايت از امام صادق (علیه السلام) آمده است: نماز اولين چيزي كه در قيامت مورد سوال قرار مي گيرد، و در صورت قبول شدن آن، ساير عبادات نيز پذيرفته مي شود.(1)
نيز امام صادق (علیه السلام) فرمودند: ((شفاعت ما به كسي كه نماز را سبك بشمارد، نمي رسد)).(2) بنابر اين كسي كه نماز نخواند هيچ عمل مقبولي ندارد و از شفاعت نيز بهره اي نمي برد و مورد سخت ترين عذابها واقع خواهد شد. قرآن مجيد مي فرمايد:" ملكه دوزخ از جهنميان مي پرسد: ((چه چيز شما را گرفتار اين عذاب سخت نمود؟ آنها مي گويند: ما از نمازگزاران نبوديم )).(3)
مقصود از سبك شمردن نماز، اهميت ندادن به آن است. يكى از مصاديق سبك شمردن نماز اين است كه شخص گاهى نماز را ترك مى‏كند و يا با نداشتن عذر شرعى، نماز را از اول وقت به تأخير می ‏اندازد هم چنين با سرعت نماز خواندن، ركوع و سجود را صحيح و كامل بجا نياوردن، قرائت و اذكار را بدون توجه و غلط خواندن، شرايط نماز (مثل طهارت، شناختن قبله و وقت، داشتن پوشش و ...) را رعايت نكردن، با وجود دسترسي به مسجد و جماعت، نماز را فرادا خواندن و ... همه اينها از مصاديق سبك شمردن نماز است.
شكی نیست كه بی اعتنایی به نماز گناهی بزرگ است. بنابراین شناسایی مصادیق این تحقیر ناپسند، مقدمۀ پرهیز از این گناه است.

2. مصادیق سبك شمردن نماز:

الف) تأخیر نماز:
امام صادق(ع) در تفسیر آیه ی شریفه ی قرآن، كه در ارتباط با مذمت بی اعتنایی به نماز نازل گردیده است.(4) می‏فرمایند: «تاخیر الصّلاه عن اوّل وقتها لغیر عذرٍ»(5) مراد از بی اعتنایی به نماز، «تأخیر آن از اول وقت بدون عذر است».
البته روشن است كه مراد از عذر، ضرورتی است كه بصورت اضطراري پیش آید و قابل تأخیر نباشد و الاّ باید چنانكه برخي از مردان خدا توصيه مي كردند به كار بگوییم نماز دارم نه به نماز بگوییم كار دارم!
ب) عدم رعایت آداب آن در خلوت:
پیامبر اكرم (ص) در روایتی چنین می‏فرماید: «من احسن صَلَوتَهُ حین یَراهُ النّاسُ و أَساءَها حینَ یَخلُوا فتلك استهانهٌ»(6) یعنی: «آن كس كه در مقابل مردم با دقت نماز بخواند و در خلوت بدون دقت نماز گزارد به نماز بی اعتنایی كرده است».
مروری بر نمازهای خلوت و جلوت ما، روشن می‏نماید كه آیا احترام و توجه ما به نماز بیشتر بوده است یا به ناظران صحنه ی نماز!
ج) فراهم نكردن مقدمات نماز قبل از اذان:
در روایت دیگری می‏فرماید: كسی كه وضوی نماز را تا وقت اذان به تأخیر اندازد او به نماز بی اعتنایی كرده است. آری كسی كه به كاري اهمیت می‏دهد، قبل از رسیدن وقت آن، مقدمات آن را فراهم می‏كند. كدام ملاقات و میهمانی است كه وقت آن فرا رسیده باشد و ما هنوز در فكر پوشیدن لباس و یا آماده كردن شرایط آن باشیم؟!
د) عدم یادگیری معانی:
آیا ندانستن معانی الفاظی كه روزانه ده بار در نماز تكرار می‏شود به معنی بی اعتنایی به نماز نیست؟! آیا اگر ما برای طرف گفتگوی خویش در نماز اهمیتی قائل باشیم در فكر این نخواهیم بود كه محتوا و مضمون مذاكره و نجوای خود را بفهمیم و با ادراك صحیح به سخن در برابر او بایستیم؟! چگونه ممكن است با اقامت كوتاه در یك كشور، تا حدودی به زبان مردم آنجا آشنا می‏شویم و با یكی دو بار عبور از مسیری، نام و نشان آن را فرا گیریم و در برخورد با هر بنایی از اسم و بانی و مشخصات آن جویا شویم. اما هیچكدام از این توجهات و حساسیت‏ها در مورد نماز اعمال نشود؟! آیا اینها به معنی بی اعتنایی به نماز نیست؟! چگونه می‏توانیم پاسخگوی عباداتی باشیم كه به دليل سبك شمردن و بي توجهي به آنها، بيش از آنكه بيانگر بندگي و خضوع ما باشد، بيانگر تكبر و بي اعتنايي ما مي باشد؟! اینجاست كه امام حسین(ع) به خداوند تبارك و تعالی عرض می‏كند: «الهی مَن كانَت محاسِنُه مَساوِی فكیف لایكونُ مَساوِیه مَساوِی»(7) (خدایا آن كس كه اعمال به ظاهر نیك او گناه است پس چگونه گناهان او گناه نباشد؟!)
فرق نمازگزارانی كه در نماز هیچ دردی را احساس نمی‏كنند(8) جز درد فراق دوست، از هیچ حادثه ‏ای مطلع نمی‏شوند،(9) هیچ صدایی را نمی‏شنوند و غرق در لذت با معشوقند، نماز گزارانی كه زیر شلاق و علیرغم هر گونه تهدید و شكنجه و محدودیتی نماز را بپا می‏دارند(10) با كسانی كه نماز را مانع و رنجی می‏دانند كه در برداشتن و عبور از آن باید شتاب كرد و در هنگام اقامه ی آن به هر موضوعي جز سخن و راز و نياز با خالق هستي فكر كرده و به مخاطب و ارتباط خود با او نمي انديشند.
هـ) عجله و شتاب در نماز:
سریع خواندن نماز و تبدیل این عبادت به عادتی كه همچون عمل ماشین نویسی بدون توجه به معانی و بدون رعایت خشوع و طمأنینه انجام گیرد از نشانه‏ های دیگر بی توجهی به نماز است.
استاد شهید مرتضي مطهری در این باره می گويد:
«(به اعتقاد روانشناسان:یك كار همین قدر كه برای انسان عادت شد، دو خاصیّت متضاد در آن به وجود می‏آید. هر چه كه بر عادت بودنش افزوده شود و تمرین انسان زیادتر گردد، كار، سهل تر و ساده ‏تر انجام می‏ شود). یك ماشین نویس كه به ماشین نویسی عادت می‏كند، هر چه بیشتر عادت می‏ كند، از توجهش كاسته می‏شود. یعنی از اینكه این عمل او یك عمل ارادی و از روی توجّه باشد كاسته می‏شود و به یك عمل غیر ارادی نزدیكتر می‏گردد. خاصیّت عادت این است. اینكه در اسلام به مسأله ی نیّت تا این اندازه توجّه شده، برای جلوگیری از این است كه عبادت‏ها آن چنان عادت نشود كه به واسطهی عادت، به یك كار طبیعی و غیر ارادی و غیر فكری و غیر هدفی و كار بدون توّجه كه هدف درك نشود و فقط به پیكر عمل توجه گردد تبدیل شود.
این‏ها چیزهایی است كه ما تنها در نماز اسلامی به دست می‏آوریم و متوّجه می‏شویم كه بسیاری از برنامه ‏های تربیتی به وسیله این عبادت و در پیكر این عبادت پیاده می‏شود، گذشته از اینكه خود این عمل، پرورش عشق و محبّت خدا و معنویّت در انسان است، كه این روح عبادت است.»(11)
مردی در حضور امیر المؤمنین(علیه السلام)نماز خود را با شتاب به جا می‏آورد. حضرت نگاهی به او كرده و فرمود: چند وقت است اینگونه نماز می‏خوانی؟ او گفت: مدت هاست. حضرت فرمود: مَثَل تو نزد خداوند مثل كلاغی است (كه منقار بر زمین می‏كوبد. سجده تو خضوع در برابر خدا نیست. منقار به زمین كوبیدن است) اگر اینگونه بمیری بر غیر ملت و دین پیامبر اكرم، مرده ‏ای. سپس حضرت در مورد كم گذاشتن در نماز فرمود: به درستی كه دزدترین مردم كسی است كه از نمازش بدزدد.(12)

*****برخی از پیامدهای استخفاف و بی توجهی به نماز*****

1ـ قهر و قطع رابطه با عترت:
امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در یك بیان قهرآمیز، با صراحت چنین خطاب فرمودند:
«لیس مِنّی مَن ضَیَّعَ الصّلاه»(13)(آن كس كه نماز را تضییع نماید از من نیست).
امام صادق ـ علیه السلام ـ در بیان معیاری برای شناسایی افرادی كه با آن حضرت پیوند مكتبی دارند چنین می‏فرمایند:
«اِمتَحِنُوا شِیعَتَنا عِندَ مواقیت الصلوه كیف محافظتهم علیها»(14) (شیعیان ما را از دقت آنان در انجام به موقع نمازها شناسایی كنید).
در روایت مشهور دیگری حضرتش سهل انگاری در مسئله ی نماز و استخفاف به آن را موجب محرومیت از شفاعت خاندان عترت و طهارت در روز قیامت شمردند(15) پیامبر اكرم(ص)نیز در بیانی دیگر می‏فرمایند: «مَن استَخَفَّ بالصّلاه لا یَرِدُ عَلیَّ الحوضَ لا و اللّه» (آن كس كه نماز را سبك شمارد (به خدا قسم) روز قیامت در كنار حوض كوثر، با من ملاقات نخواهد كرد).(16)
این تأكید و بیان همراه با قسم، حكایت از عمق فاصله بین پیامبر اكرم(ص) و نماز گزارانی كه به نماز اهمیت نمی‏دهند دارد.
2ـ غضب خداوند:
قرآن كریم با نكوهش افرادی كه نماز را ضایع می‏كنند(17) یا نسبت به آن بی اعتنا هستند.(18) مسلمانان را از این عمل بر حذر می‏دارد.
پیامبر اكرم(ص) خطاب به حضرت علی(ع)می‏فرمایند:
«فی تأخیرِها مِن غَیرِ عِلّهٍ غَضَبُ اللّه عزوجل»(19) (تأخیر نماز از اول وقت بدون دلیل، موجب غضب خداوند متعال می‏گردد).
امام صادق(ع) می‏فرمایند:
«إِذَا قَامَ الْعَبْدُ فِی الصَّلَاهِ فَخَفَّفَ صَلَاتَهُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِمَلَائِكَتِهِ أَمَا تَرَوْنَ إِلَى عَبْدِی كَأَنَّهُ یَرَى أَنَّ قَضَاءَ حَوَائِجِهِ بِیَدِ غَیْرِی أَمَا یَعْلَمُ أَنَّ قَضَاءَ حَوَائِجِهِ بِیَدِی»(20) (وقتی بنده‏ای نماز خود را با عجله و شتاب به پایان می‏برد و آن را كوتاه می‏كند خدا به ملائكه می‏فرماید: آیا نمی‏بینید بنده ی من چگونه نماز خود را كوتاه می‏كند گویا می‏پندارد كه بر آوردن حوائجش به دست غیر من است (كه اینگونه عجله می‏كند.) آیا نمی داند برآوردن حوائجش به دست من است).
3ـ عدم اجابت دعا و محرومیت از دعای صالحان:
كسانی كه به نماز به عنوان تكلیف و خواست الهی بی توجهی كنند و آن را كوچك بشمارند خداوند نیز به خواسته ‏ها و اعمال آنان توجهی نخواهد داشت. پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در روایتی چنین می‏فرماید:
«من تهاون بصلاته من الرجال و النساء ابتلاه الله بخمس عشره خصله ... و كل عمل یعمله لا یؤجر علیه و لا یرتفع دعاؤه إلى السماء»(21) (هر كس به نمازش بی توجه باشد و در برابر اعمالش مأجور نمی‏گردد دعایش به آسمان راه نمی‏یابد.. و در ادامه، می‏فرمایند: مشمول دعای خیر صالحین نخواهد بود).
4ـ مضیقه و نارسایی دنیوی:
قهر و غضب خدا و پیامبر نسبت به كسانی كه نماز را كوچك می‏شمارند زیان‏ها و خساراتی بر جای خواهد نهاد. گر چه ممكن است تارك و یا استخفاف كننده به نماز این تأثیر را درك نكند و متوجه علت مضیقه ‏ها و گرفتاری‏های خود نباشد. امام صادق(ع)فرمود: خداوند بركت را از عمر و روزی كسانی كه نماز را كوچك می‏شمردند بر می‏دارد.(22)پیامبر اكرم(ص) نیز برای این گروه از افراد، تهیدستی و نیاز را پیش بینی نموده و می‏فرماید:
«قال رسول الله(ص) عشرون خصله تورث الفقر ... و الاستخفاف بالصلاه»(23) (استخفاف و سبك شمردن نماز موجب فقر و تهیدستی می‏شود).
5ـ سختی احوال قبر و قیامت:
امام صادق(ع)فرمود: نماز گزاری كه نمازش را سبك بشمارد وقتی از قبرش خارج شود خداوند ملكی را بر وی موّكل می‏گرداند كه او را بر عرصه ی قیامت وارونه بر زمین می‏كشد و مردم به او نگاه می‏كنند و با شدت و سخت‏گیری مورد محاسبه قرار می‏گیرد.(24)

منابعی برای مطالعۀ بیشتر:
1. آزادی معنوی، شهید مطهری(ره)، قم: انتشارات صدرا.
2. حکمت عبادت، آیت الله جوادی آملی، انتشارات: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
3. پرواز در ملکوت ( 2 و 1 )، سید احمد قهری، انتشارات: نهضت زنان مسلمان.
4. پرستش آگاهانه، دکتر محمد رضا رضوان طلب، انتشارات: ستاد اقامه نماز.
5. نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، سید حسین موسوی رادلاهیجی، انتشارات: دفتر انتشارات اسلامی.
6. نماز از دیدگاه دانشمندان و متفکران، عباسعلی مغیثی، انتشارات: دفتر انتشارات اسلامی.
7.سلامت روح نماز و عبادت در تفسیر نمونه، عباس عزیزی، انتشارات: انتشارات نبوغ.
8. پرتوي از اسرار نماز، مؤلف: محسن قرائتي، انتشارات: طرح اقامه نماز.
9. يکصد و چهارده نکته درباره نماز، مؤلف: محسن قرائتي، انتشارات: ستاد اقامه نماز.

پی نوشت ها:
1. احمد بن محمد بن خالد البرقی، المحاسن، ج 1، ص 81، الناشر دار الکتب الاسلامیه.
2. همان، ص 80.
3. مدثر(74) آيه 42.
4. ماعون(107)آیۀ 5ـ4. فویلٌ للمصلّین، الذین هم عن صلاتهم ساهون.
5. مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحار الانوار، ج6، ص83، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.
6. محدث نورى، مستدرك الوسائل، ج3، 26، مؤسسه آل البيت عليهم السلام قم، 1408 ه.ق.
7. مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحار الانوار، ج95، ص225 .
8. اشاره به جریان كشیدن تیر از پای مبارك امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در حال نماز.
9. فرزند امام سجاد(ع) در حالی كه حضرت در نماز بودند به چاه افتاد و حضرت علیرغم شیون افراد خانه متوجه آن نشد و پس از نماز فرزند را به سلامت از چاه بیرون كشید (بحار، 81/245).
10. به كتاب خاطرات آزادگان ایرانی در اردوگاه‏های عراق با عنوان «نماز در اسارت» چاپ سازمان تبلیغات اسلامی مراجعه شود.
11. شهید مرتضی مطهری(ره)، تعلیم و تربیت در اسلام، ص197، قم انتشارات صدرا.
12. بحارالانوار، 84/242.
13. مستدرك الوسائل، 3/98.
14. محمد بن الحسن الحر العاملی، وسایل الشیعه، ج4، ص 114، دار التراث العربی، بیروت، 1391 ق.
15. بحار الانوار 236/82.
16. بحارالانوار، 83/9.
17. فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلاه ((مریم(19) آیۀ 56)).
18. ویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون ((ماعون(107)آیۀ 5)).
19. بحار الانوار، ج2، ص154.
20. شیخ کلینی، کافی، ج3، ص269، دارالحدیث، چاپ اول، قم،1429ق.
21. بحار الانوار، 80/21.
22. بحارالانوار،83/202.
23. بحار الانوار،73/315 .
24. بحارالانوار، 80/22.