چرا برخی سوره ها دو نام دارند ؟

باسلام خدمت شما پرسشگر محترم يکي از بحثهايي که در حوزه قرآن و قرآن شناسي مطرح است مسئله تاريخچه نگارش قرآن است با اين بيان که قرآن به دو عامل حافظان و کاتبان بدست ما رسيده زيرا از زمان نزول قرآن، براي حفظ قرآن از تحريف و فراموشيش همزمان با عصر نزول دو روش را به کار مي‌بردند يکي حفظ قرآن، اينکه آياتي از طرف خدا بر حضرت محمد نازل مي‌شد، پيامبر اکرم به اطلاع مسلمانان مي‌رساند عده‌اي که داراي حافظه قوي بودند آن را ازبر مي‌کردند و عده‌اي ديگر نيز آن را در نوشت افزارهاي معمول زمان خود مي‌نوشتند چنانکه زيد بن ثابت مي‌گويد: کنّا عند رسول الله نولف القرآن من الرقاع ما خدمت پيامبر صلي الله عليه و آله قرآن را از رقعه‌ها تاليف مي‌کرديم. منتها سوالي در اين زمينه جمع قرآن مطرح است که آيا قرآني که امروزه ما در اختيار داريم در زمان پيامبر اکرم (صلي الله عليه آله) به اين صورت تاليف گرديده يا نه، پس از رحلت ايشان؟ براي رسيدن به جواب سوال فوق نيازمند چند مقدمه هستيم که پس از بيان آنها مطلب به خودي خود روشن خواهد شد و آن اينکه آيا منظور ما از تاليف قرآن در زمان رسول الله، مربوط به ترتيب آيات سوره‌ها مي‌باشد يا نه. مربوط به ترتيب سوره‌هاست؟ که در زير به بررسي اينها مي‌پردازيم: نظريه مربوط به ترتيب آيات در هر سوره‌ها اما ترتيب و نظم آيه‌هاي قرآني در تک تک سوره‌ها، در زمان پيغمبر صورت گرفته و توقيفي بوده است يعني وقتي آيه‌اي نازل مي‌گشت حضرت پيامبر مي‌فرمودند اين آيه را در سوره فلان پس از فلان آيه قرار دهيد و آيه‌اي ديگر را امر مي‌کردند مثلا در سوره فلان پس از آيه فلان. به عنوان مثال آيه 281 سوره بقره آخرين آيه‌اي است که بر پيامبر نازل گرديده ولي پيامبر دستور دادند آن را در سوره بقره بين آيات ربا و دين، ضبط کنند. بنابراين ترتيب آيات در سوره‌ها با نظارت مستقيم پيامبر صورت گرفته است. که روايتي از مکي که گفته: ترتيب آيات در سوره‌ها به امر پيامبر صلي الله عليه و آله بوده و چون آن حضرت در اول سوره توبه ، بسم الله امر نفرمود همينطور آن را قرار دادند تاييد کننده مطلب فوق است. نظريه مربوط به ترتيب سوره‌ها در قرآن جنجالي‌ترين بحثي که در ترتيب و جمع قرآن مطرح است مربوط به اين بخش مي‌گردد زيرا که عده‌اي در اين زمينه معتقد به توقيفي بودن هستند يعني اظهار مي‌دارند که ترتيب فعلي قرآن در صد و چهارده سوره که به ترتيب از سوره حمد، شروع گرديده و سپس سوره بقره و سپس سوره آل‌عمران و... و در آخر سوره ناس مي‌باشد در زمان پيغمبر به دستور ايشان چنين ترتيبي يافته به اين ترتيب که وقتي سوره‌اي نازل مي‌گشته پيامبر اکرم دستور مي‌دادند اين سوره را مابين فلان سوره و فلان سوره قرار دهيد اما در مقابل عده‌اي نيز برخلاف اين معتقدند يعني طرفدار اجتهادي بودن ترتيب سوره‌هاي قرآني مي‌باشند که به بررسي اين مطلب مي‌پردازيم: طرفداران نظريه اجتهادي بودن ترتيب موجود سوره‌هاي قرآن، اختلاف مصحفهاي صحابه مي‌دانند چون برخي از اين مصحفها به ترتيب نزول سوره‌ها تنظيم گشته مانند مصحف حضرت‌علي‌عليه‌السلامکه ترتيب آن بدينصورت مي‌باشد:سوره اقراء ، المدثر ، ن ، المزمل و... و اينکه در اين مصحف سوره‌هاي مکي مقدم بر سوره‌هاي مدني مي‌باشد. در حاليکه در مصحف عبدالله بن مسعود ، ابتدا سوره بقره، سپس آل عمران، نساء و... مي‌باشد. براين اساس است که مرحوم محدث نوري به مانند عده‌اي ديگر يکي از دلايل اجتهادي بودن ترتيب سوره‌ها را مصحف حضرت علي بيان مي‌دارد. در مقابل عده‌اي ديگر نيز به توقيفي بودن ترتيب سوره‌هاي قرآن معتقدند مانند کرماني مولف کتاب البرهان، که مي‌گويد ترتيب سوره قرآن به گونه‌اي که در دسترس ماست در لوح محفوظ نيز بهمين قرار بوده است و بهمين ترتيب پيامبر اسلام قرآن را بر حبرئيل عرضه مي‌داشت و يا نيشابوري در تفسير خود مي‌گويد که در زمان رسول خدا قرآن جمع آوري شده بود زيرا آيه‌اي نازل نگرديد جز آنکه پيامبر به کاتبان وحي دستور مي‌داد تا آن را در جاي مشخصي قرار دهند و نيز سوره‌اي نزول نمي‌يافت مگر آنکه به نويسنده وحي مي‌فرمود تا آن را در کنار فلان سوره قرار دهد. در زمان خلفاء در زمان ابوبکر اما در زمان ابوبکر، پس از اينکه ايشان مصحف حضرت علي را قبول نکردند زيدبن ثابت را مامور جمع آوري و تاليف قرآن کردند که زيدبن ثابت طبق نقل يعقوبي در راس يک گروه 25 نفره در مسجد مدينه مشغول به کار شدند اين گروه از هيچکس چيزي به عنوان آيه قرآني قبول نمي‌کردند مگر به شهادت دو نفر که ظاهرا شاهد اول نسخه خطي بوده يعني نوشته‌اي که حکايت از قرآن بودن آن را دارد و شاهد دوم شاهد حفظي يعني اينکه کسي ديگر شهادت دهد که آن را از زبان حضرت پيامبر شنيده است. البته در اين زمان عده‌اي از صحابه مانند عبدالله بن مسعود، ابي بن کعب، مقداد بن اسود و... نيز جدا از هم و مستقل مشغول گردآوري قرآن بودند. البته در مورد جمع‌آوري قرآن به روش زيدبن ثابت نقدهايي وارد است که بدليل مفصل بودنشان مجال ديگري مي‌طلبد. در زمان عثمان در زمان عثمان نيز بايد يادآور شويم که کار عثمان گردآوري و تاليف قرآن نبود بلکه ايشان اختلاف قرائتهايي که وجود داشته و مي‌توانست اين اختلاف قرائتها عامل مهمي در تفرقه مسلمانان گردد آنها را از بين برده و فقط يک قرائت را در سراسر مملکت اسلامي رواج داد. او براي اينکار ، ابي‌بن‌کعب را انتخاب کرد. و ابي‌بن‌کعب با يک کادر دوازده نفره اين کار را به پايان برد. به اين ترتيب که ابي‌بن‌کعب املاء مي‌کرد و بقيه گروه مي‌نوشتند که پس اتمام کار اين گروه براي هر يک از مناطق اسلامي، يک نسخه از اين قرائت را فرستادند و عثمان دستور داد تا مصحفهاي ديگر را از بين ببرند. نتيجه گيري از آنچه تا اينجا آورده شده روشن گرديد که تاريخچه تاليف قرآن به عصر پيامبر اکرم برمي‌گردد يعني اينکه تمامي آياتي که نازل گرديده بوده در زمان رزسول اکرم و با دستور ايشان ثبت گرديده بود و با نظر بر اينکه ترتيب آيات توقيفي بوده، همزمان با ثبت آيات در سوره‌ها لاجرم سوره‌ها نيز ثبت مي‌گرديده زيرا که سوره‌هاي قرآني ماهيتي غير از آيات قرآني نداشته پس به طور يقيني سوره‌هاي قرآني در زمان پيامبر در نوشت افزارهاي معمول زمان نزول قرآن نوشته شده است. پس ترتيب آيات در سوره‌ها در زمان پيامبر روشن گرديد. اما ترتيب سوره‌ها طبق شواهد تاريخي و طبق نظر عده‌اي از کارشناسان نيز در زمان رسول اکرم به ترتيب فعلي بوده است ولي عده‌اي نيز نظر اجتهادي بودن را در ترتيب سوره‌ها دارند که بعضا با اجتهاد صحابه صورت گرفته است.. البته با نظر به اينکه در تاريخچه تاليف قرآن آنچه مهمترين است ثبت و ضبط آيات الهي در سوره‌ها مي‌باشد مساله دوم چندان تفاوتي در اصل قضيه نمي‌کند که هر چند در نوع خود از مسائل مهم و قابل تاملي مي‌باشد. البته نظر سومي نيز ابراز داشته‌اند که معقول به نظر مي‌رسد و آن اينکه ترتيب موجود سوره‌هاي قرآن در بخش زيادي توقيفي است و ترتيب بخشي اندک طبق راي و اجتهاد صحابه صورت گرفته است. لازم به ذکر است که قرآن موجود در دست مسمانان از نظر ائمه معصومين عليهم السلام معتبر است و همگان موظفيم تا براساس اين قرآن عمل کنيم که حجت برهمگان است. مباحث مرتبط * مصحف امام علي عليه السلام منابع 1. آية الله العظمي خوئي، بيان، ترجمه محمد صادق نجمي و هاشم زاده هريسي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوي زمستان 75 چاپ پنجم 2. محمد باقر حجتي، پژوهشي در تاريخ قرآن کريم، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ چهاردهم 1378 3. عبدالرحمن سيوطي، الاتقان، ترجمه سيد مهدي حائري قزويني، چاپخانه سپهر چاپ سوم 1380 4. آيت الله محمد هادي معرفت، تاريخ قرآن، ناشر سمت چاپ دوم بهار 77 5. علوم ومعارف قرآن، پژوهشکده تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي فقيه در سپاه پاييز 1381 موفق و پيروز باشيد.