معنای شهید

کلمه شهید از ریشه «شهد» به معنای گواه است. این کلمه در کاربرد قرآنی خود، بیشتر در مورد خداوند متعال بکار رفته، هر چند در مورد پیامبران، ملائک و شاهد دادگاه نیز استعمال شده است.

این کلمه در فرهنگ اسلامی دو کاربرد عمده دارد:
الف) معنای خاص:
کسی که در میدان جهاد و قبل از انقضای جنگ و در جنگ در رکاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا امام معصوم (علیه السلام) یا نایب خاصّ او کشته شده است، شهید است. همچنین هر کس در زمان غیبت به هنگام وجوب جهاد بر مسلمانان، در راه حفظ دین و دفاع از اسلام در خطّ مقدّم جبهه کشته شود، حکم شهید بر او جاری است؛ و در غیر این صورت حکم شهید را ندارد، هر چند ثواب شهید داشته باشد. چنین کسانی که در معرکه جنگ با دشمنان کشته می شوند، غسل و کفن و حنوط نمی‌شوند، بلکه باید آنها را با همان لباسهایشان بعد از خواندن نماز میت دفن کنند. البته این حکم در باره کسانی است که در میدان جنگ کشته شده باشند، اما اگر به صورت مجروح او را از میدان جنگ خارج سازند و در بیمارستان یا غیر آن از دنیا برود، گرچه ثواب شهیدان را دارد ولی حکم فوق شامل حال آنها نمی‌شود. (1)
بنابراین شهید در اصطلاح خاص خود، به کسی گفته می شود که در راه خدا و با اختیار خود کشته شود. چنین مرگی بالاترین درجات را داشته و در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز به کشته شدگان در راه خدا همین واژه اطلاق میشده است.

ب) معنای عام:
در روایات، به برخی از انواع مرگ نیز شهید اطلاق شده است و چنین اطلاقی باعث توسعه احکام شهید به معنای خاص بر این گروه نیست. لذا غیر از شهید در معرکه جنگ، غسل و کفن داشته و با همان لباسها دفن نمی شود.
در ادامه به مواردی که در روایات شهید اطلاق شده، اشاره می شود:
1. مومنین از مسلمانها.(2)
2. شیعیان اهل بیت (علیهم السلام).(3)
3. کسی که در راه تحصیل علم از دنیا برود.(4)
4. کسی که در راه دادخواهی کشته شود.(5)
5. کسی که در دفاع از خانواده، همسایه یا حفظ مال خود کشته شود.(6)
6. شخصی که در حال مدارا با مردم بمیرد.(7)
7. کسی که با محبت اهل بیت(علیهم السلام) بمیرد.(8)
8. فردی که صادقانه طالب شهادت باشد، اگر چه در میدان رزم از دنیا نرود.(9)
9. كسي كه به سبب بيماري خاص يا تحت شرايط خاص (مثل غرق شدن، سوختن در آتش، زير آوار ماندن، زن باردار) بميرد(10).

بنابراین اطلاق شهید بر افراد مذکور چون از طرف ائمه (علیهم السلام) صورت گرفته، مانعی ندارد. هرچند این افراد از لحاظ رتبه با کسی که در راه خدا و با اختیار خود، جان خود را در میدان جنگ به خطر می اندازد -بطوری که در برخی موارد شهداء یقین به کشته شدن دارند- قابل قیاس نبوده و (به استثناء مواردی) در درجات بعد از آنها قرار دارند.
اما در مورد اینکه چرا برخی مانند کسی که طالب علم است یا غرق شده و ... در حکم شهید دانسته شده اند، برخی به خاطر دردناک بودن نوع مرگ و برخی به خاطر شرافت کاری که انجام می دهند است؛ مثلا کسی که دنبال علم است آنقدر ارزش دارد که جهتی الهی به خود و زندگی خود می دهد و اگر در این راه از دنیا برود، شهید محسوب می شود. همانطور کسی که اعتقاد صحیحی داشته باشد و در راه این اعتقاد تلاش کند، مانند حدیثی که در مورد محبین و شیعیان اهل بیت (علیهم السلام) وارد شده است.

____________
(1) جوادی آملی، معاد در قرآن، ص251.
(2) محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 11، ص 16.
(3) شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 167.
(4) سفینه البحار، ج 1، ص720.
(5) میزان الحکمه، ج6، ص69.
(6) همان.
(7) مجلسی، بحار الانوار، ج72، ص55.
(8) میزان الحکمه، ج6، ص71.
(9) مجلسی، بحار الانوار، ج67، ص201.
(10) دعائم الاسلام، ج1، ص226؛ ملاذ الاخیار، ج4، ص508.